Ֆրանսիացի քանդակագործ Օգյուստ Ռոդենը (1840թ., նոյեմբերի 12, Փարիզ – 1917թ., նոյեմբերի 17, Մեդոն) 1854-1857թթ. սովորել է Փարիզի նկարչության և մաթեմատիկայի դպրոցում: Սիրելի քրոջ մահից հետո նա ընտրում է եկեղեցական կյանքը: Չկարողանալով հրաժարվել արվեստից՝ թողնում է եկեղեցին և սկսում նորից զբաղվել քանդակագործությամբ:
1864թ., երբ Ռոդենին մերժում են փարիզյան Սալոնում իր առաջին աշխատանքի («Կոտրված քթով մարդը») ցուցադրումը և չեն ընդունում գեղեցիկ արվեստների դպրոցում սովորելու, նա՝ որպես օգնական, աշխատանքի է անցնում Կարյե-Բելյոզի արվեստանոցում:
1864-1871թթ. քանդակագործ Կարյե-Բելյոզի արվեստանոցում Ռոդենը պատրաստում է դեկորատիվ քանդակներ, որից հետո մինչև 1877թ. քանդակագործ Վան Ռասբուրգի հետ մասնակցում է դեկորատիվ քանդակների միջոցով Բրյուսելի մի շարք շենքերի արտաքին տեսքի հարդարմանը: Ռոդենի աշխատանքները պատրատվում էին տարբեր նյութերից:
Տարիների ընթացքում անելով որոշակի խնայողություններ` Ռոդենը 1875թ. առաջին անգամ մեկնում է Իտալիա, որտեղ ծանոթանում է Միքելանջելոյի քանդակներին: Նրա վրա անջնջելի տպավորություն են թողնում այդ ստեղծագործությունները: Գտնվելով դրանց ազդեցության տակ` Ռոդենն ստեղծում է իր «Պարտված»-ը (1876-1877թթ.):
Այս անգամ ևս նրան անհաջողություն էր սպասում. այս քանդակը նույնպես չի ցուցադրվում: Կատարելով որոշակի փոփոխություն` քանդակը նախկին զինվորից վեր է ածվում հրաշալի պատանու: Ռոդենն իր նոր ստեղծագործությանն անվանում է «Բրոնզե դարը»: Այս անգամ այն ցուցադրվում է: Ռոդենի մասին արդեն շատերն են սկսում խոսել: Նա դառնում է հանրաճանաչ, պատվերներ ընդունում:
Ռոդենը բազմաթիվ քանդակների հեղինակ է, դրանց մեծ մասը պահվում են Փարիզում` Ռոդենի թանգարանում, բայց կան բազմաթիվ կրկնօրինակներ՝ պատրաստված բրոնզից, մարմարից, գիպսից: Դրանցից շատերը գտնվում են աշխարհի տարբեր թանգարաններում: Ռոդենը մահացել է 1917թ. Մեդոն քաղաքում:
Մարտիրոս Սերգեյի Սարյան – փետրվարի 16 [28], 1880, Դոնի Նախիջևան, Դոնի կազակների շրջան, Ռուսական կայսրություն – մայիսի 5, 1972, Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ) – հայ, խորհրդային նկարիչ, բնանկարիչ, գրաֆիկ։
նկարիչ, բեմանկարիչ։ ՀԽՍՀ ժողովրդական արտիստ (1960)։ Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս (1965)։
Լենինյան (1961) և Ստալինյան երկրորդ աստիճանի (1941) մրցանակների դափնեկիր։ Հիմնականում աշխատել է սիմվոլիզմի և ֆովիզմի ոճերում։
Նկարչի ստեղծագործությունը առաջատար դեր է խաղացել հայ խորհրդային գեղանկարչության ազգային դպրոցի ձևավորման գործում։
Կենսագրություն
Ծնվել է Եկատերինոսլավ նահանգի Ռոստովի շրջանի Դոնի Նախիջևանում (այժմ՝ Դոնի Ռոստովի մաս) նահապետական հայ ընտանիքում։ 1895 թվականին ավարտել է քաղաքային դպրոցը։ 1897 – 1904 թվականներին սովորել է Մոսկվայի գեղանկարչության, քանդակագործության և ճարտարապետության դպրոցում (այժմ՝ Վ. Ի. Սուրիկովի անվան Մոսկվայի արվեստի ինստիտուտ), ներառյալ Վ. Ա. Սերովի և Կ. Ա. Կորովինի արհեստանոցները։
1901-1904 թվականներին նա մեկնել է իր պատմական հայրենիք՝ այցելելով Լոռի, Շիրակ, Էջմիածին, Հաղպատ, Սանահին, Երևան և Սևան։ 1900-ական թվականներին մասնակցել է «Կապույտ վարդ», «Ոսկե գեղմ», «Ռուս նկարիչների միություն», «Արվեստի աշխարհ», «Չորս արվեստ» արվեստի միությունների ցուցահանդեսներին։ Պոլ Գոգենի և Անրի Մատիսի կտավը մեծ ազդեցություն է ունեցել նկարչի ոճի վրա։
1910 – 1913 թվականներին մի շարք ճանապարհորդություններ է կատարել Թուրքիա, Եգիպտոս և Իրան։ 1915 թվականին եկել է Էջմիածին թուրքական Հայաստանից փախստականներին օգնելու։ 1916 թվականին եկել է Թիֆլիս և ամուսնացել հայ գրող Գ. Աղայանի դստեր՝ Լուսիկ Աղայանի հետ։
Միաժամանակ մասնակցել է Հայ նկարիչների ընկերության և Հայ նկարիչների միության կազմակերպմանը։ Նույն թվականին ձևավորել է Վ. Բրյուսովի հրատարակած հայ պոեզիայի անթոլոգիան։ 1917 թվականի Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո ընտանիքի հետ եկել է ՌՍՖՍՀ։ 1918-1919 թվականներին ապրել է Դոնի Նախիջեւանում։
Դարձել է ստեղծման նախաձեռնողն ու Դոնի Ռոստովի հայկական երկրագիտական թանգարանի առաջին տնօրենը։ Համագործակցել է Թատերական արհեստանոցի հետ։ 1921 թվականին Հայաստանի ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի նախագահ Ա.Մյասնիկյանի հրավերով տեղափոխվել է Հայաստան։
Այդ ժամանակից ի վեր նա իր կյանքը նվիրեց նրա բնությունը պատկերելուն։ Այս տարիների աշխատանքներից էին Խորհրդային Հայաստանի զինանշանի ստեղծումը և հայկական առաջին պետական թատրոնի վարագույրի ձևավորումը։ 1926-1928 թվականներին ապրել և ստեղծագործել է Փարիզում։
Նրա ստեղծագործությունների մեծ մասը, որոնք ցուցադրվել են 1928 թվականին Փարիզի Ժերար պատկերասրահում, այրվել են նավի վրա բռնկված հրդեհի ժամանակ՝ հայրենիք վերադառնալիս։ 1930-ականներին նկարչի հիմնական թեման Հայաստանի բնությունն էր։ Նկարել է նաև բազմաթիվ դիմանկարներ («Ռ. Ն. Սիմոնով», «Ա. Իսահակյան», «Ինքնադիմանկար գունապնակով») և վառ նատյուրմորտներ («Աշնանային նատյուրմորտ»)։
Աշխատել է նաև որպես գրքի գրաֆիկ (Հայկական ժողովրդական հեքիաթներ, 1930, 1933, 1937) և որպես թատրոնի նկարիչ (բեմադրություններ և զգեստներ Ա. Սպենդիարովի «Ալմաստ» օպերայի համար Ա. Սպենդիարովի անվան օպերայի և բալետի թատրոնում, 1938- 1939, Երևան, Ա.Ստեփանյանի «Քաջ Նազար», Տիգրանյանի «Դավիթ բեյ», Է. դե Ֆիլիպոյի «Ֆիլումենա Մարտուրանո» և այլք։
1937 թվականի սկզբին Հայաստանի ՆԿՎԴ մարմինները որոշեցին թանգարաններից հանել և այրել «ժողովրդի թշնամիների» 12 դիմանկարներ նշանավոր պետական գործիչների և մտավորականների միջից։ Չեկիստներին հաջողվել է հրկիզել 11 աշխատանք. 12-ը գնացել է: Իրենց կյանքի վտանգի տակ գտնվող «Բանաստեղծ Եղիշե Չարենցի դիմանկարը» թանգարանի աշխատակիցները փրկել են, որոնք ապահով թաքցրել են այն։
Նա կարևոր դեր է խաղացել Դոնի Ռոստովի Սուրբ Խաչ եկեղեցու պահպանման գործում, երբ խորհրդային տարիներին ծագեց դրա քանդման հարցը։ ՀԽՍՀ Գեղարվեստի ակադեմիայի ակադեմիկոս (1947)։ ԽՍՀՄ նկարիչների միության անդամ։ ՀԽՍՀ նկարիչների միության նախագահ (1947-1951 թթ.)։
ՀԽՍՀ ԳԱ ակտիվ անդամ (1956)։ ԽՍՀՄ 2-4-րդ գումարումների Գերագույն խորհրդի պատգամավոր (1946-1958 թթ.)։ ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր 1959 թվականից։ Մարտիրոս Սարյանը մահացել է 1972 թվականի մայիսի 5-ին Երեւանում։ Նրան թաղել են այգու պանթեոնում։ Կոմիտաս.
Հովհաննես (Իվան) Կոստանդինի Հայվազովսկի, աշխարհահռչակ հայազգի հանճարեղ ծովանկարիչ Հայաստանի Հանրապետությունում, Պետերբուրգի, Հռոմի, Ֆլորենցիայի, Շտուտգարտի, Ամստերդամի գեղարվեստի ակադեմիաների անդամ, Ռուսական աշխարհագրական ընկերության անդամ (1853), Ռուսական կայսրության պատվավոր ծովակալ, Ռուսաստանի կայսերական ակադեմիայի անդամ։
Լինելով համաշխարհային համբավ ունեցող նկարիչ՝ գերադասում էր ապրել և աշխատել իր ծննդավայր Ղրիմում։ Առավել հայտնի է իր ծովանկարներով, որոնք կազմում են նրա գործերի կեսից ավելին։ Այվազովսկին համարվում է բոլոր ժամանակների ամենամեծ ծովանկարիչներից մեկը։
Կենսագրություն
Մանկություն և պատանեկություն
Նկարչի հայրը եղել է Մոլդովայից գաղթած հայ մանր առևտրական Գևորգ Գրիգորի Այվազը (Հայվազը, ապա՝ Կոստանդին Հայվազովսկին) Այվազովսկին (1771-1841) Թեոդոսիա, Ղրիմ տեղափոխվելուց հետո ամուսնացել է տեղացի մի հայուհու՝ Հռիփսիմեի (1784-1860) հետ։ Նրանց ընտանիքում էլ ծնվել է ապագա աշխարհահռչակ ծովանկարիչը։ Գևորգի և Հռիփսիմեի ամուսնությունից ծնվել են երեք դուստր և երկու որդի՝ Հովհաննեսը և Սարգիսը (վերջինս հետագայում, սրբակրոնության ուխտ ընդունելով, ստացել է Գաբրիել անունը. տարիների ընթացքում Գաբրիել Այվազովսկին հասավ արքեպիսկոպոսի աստիճանի)։ Գևորգ Հայվազովսկու առևտրական գործերը սկզբնական շրջանում հաջող են ընթացել, բայց 1812 թվականին ժանտախտի համաճարակի ժամանակ նա սնանկացել է։
Թեոդոսիայի հայկական եկեղեցու ծննդյան և մկրտության մատյանում Այվազովսկու ծնունդը գրանցված է՝ Գևորգ Այվազյանի որդի Հովհաննես։ Իր ընտանիքի ազգանունն Այվազյան էր, ուստի երբեմն նկարների տակ ստորագրել է հայերեն, բնականաբար, դասական ուղղագրւթեամբ՝ «Յովհաննէս Այվազովսկի» կամ «Օվաննէս Այվազեան»։ Տարբեր հավաքածուներում գտնվող նրա նկարներից մի քանիսի վրա հենց այս ստորագրությունն է, հայերեն՝ «Յովհաննես Այվազեան»։
Հովհաննես Այվազովսկու նկարչական ու երաժշտական ձիրքերն ի հայտ են եկել դեռ մանկական տարիներից։ Մասնավորապես՝ նա ինքնուրույն սովորել է ջութակ նվագել։ Թեոդոսիայի ճարտարապետ Յակով Քրիստիանի Կոխը, տղայի գեղարվեստական ձիրքերի վրա առաջինն ուշադրություն դարձրած լինելով, հենց ինքն էլ վարպետության առաջին դասերն է տվել նրան։ Միաժամանակ՝ ամեն կերպ աջակցել է պատանի տաղանդին, հաճախակի ներկ, մատիտ, թուղթ նվիրել, քաղաքապետին խորհուրդ տվել, որ ուշադրություն դարձնի շնորհալի պատանուն։ Նա այդ ժամանակ արդեն դարձել էր ապագա մեծ ծովանկարչի արվեստի երկրպագուն։
Պատանի Հովհաննես Այվազովսկու որպես նկարչի տաղանդը, իր համար ճանապարհ բացեց դեպի Սիմֆերոպոլ քաղաքի գիմնազիա, իսկ հետագայում՝ դեպի Սանկտ Պետերբուրգի գեղարվեստի ակադեմիա, որը Հովհաննես Այվազովսկին ավարտեց ոսկե մեդալով։
Ուսում
Այվազովսկին սովորել է Թեոդոսիայի հայկական ծխական դպրոցում, ապա, իր արվեստի երկրպագուների և հովանավորների շնորհիվ՝ 1830-33 թվականներին՝ Սիմֆերոպոլի ռուսական գիմնազիայում։ Այնուհետև՝ 1833-1837 թվականներին նա պետության հաշվին սովորել է Սանկտ-Պետերբուրգի գեղարվեստի կայսերական ակադեմիայում (Պետերբուրգի գեղարվեստի ակադեմիա), Մ. Ն. Վորոբյովի բնանկարի դասարանում։ Հայտնի է նաև, որ պատանի Այվազովսկու նկարչության առաջին ուսուցիչը եղել է գերմանացիների գաղութում բնակվող նկարիչ Յոհան Լյուդվիգ Գրոսը, որի տված երաշխավորագրերով էլ նա ներկայացել է գեղարվեստի ակադեմիա։
Այվազովսկին Պետերբուրգ է ժամանել 1833 թվականի օգոստոսի 28-ին։ 1835 թվականին «Ծովը Պետերբուրգի մատույցներում» և «Օդը ծովի վրա» բնանկարների համար արժանացավ արծաթե մեդալի և նշանակվեց ֆրանսիացի մոդայիկ բնանկարիչ Ֆիլիպ Տաների օգնական։ Տաների մոտ սովորելու ընթացքում նա, չնայելով վերջինիս արգելքին, շարունակել է ինքնուրույն աշխատել, բնանկարներ ստեղծել որոնցից հինգը ներկայացրել է գեղարվեստի ակադեմիայի 1936 թվականի աշնանային ցուցահանդեսին։
Այդ աշխատանքներն արժանացան քննադատների բարեհաճ վերաբերմունքին։ Բայց երբ Տաներն Այվազովսկու մասին բողոք ներկայացրեց Նիկոլայ Առաջինին, ցարի կարգադրությամբ Այվազովսկու բոլոր գործերը հանվեցին ցուցահանդեսից։ Նկարչին ներում շնորհվեց միայն կես տարի անց, և նա ուղարկվեց մարտանկարչության (բատալիստիկա) դասարան՝ պրոֆեսոր Ալեքսանդր Իվանի Զաուերվեյդի մոտ՝ ծովային մարտանկարչության պարապմունքների։
Ընդամենը մի քանի ամիս սովորելով Զաուերվեյդի դասարանում՝ 1837 թվականի սեպտեմբերին Այվազովսկին իր վրձնած «Անդորր» նկարի համար արժանացել է ակադեմիայի առաջին կարգի ոսկե մեդալի։ Դա նրան իրավունք տվեց երկու տարով գործուղվել Ղրիմ՝ ինքնուրույն աշխատանքի։ Իսկ ապա՝ գործուղվեց Եվրոպա՝ ճամփորդության և ուսման։
Ստեղծագործական աշխատանք Ղրիմում և ներկայություն ռազմական գործողություններին
1838 թվականի գարնանը նկարիչը մեկնեց Ղրիմ, որտեղ անցկացրեց երկու տարի։ Այստեղ նա ոչ միայն ծովանկարներ, այլև մարտանկարներ էր նկարում (մինչև անգամ մասնակցել է մարտական գործողությունների Չերկեսիի ափին, որտեղ, դիտելով դեսանտի իջեցումը Շախե գետի հովտում, ճեպանկարներ է արել «Դեսանտային ջոկատը Սուբաշի հովտում» նկարի համար)։ Սուբաշին Շախեի հովտի չերքեզական անվանումն է։ Այվազովսկու այս վերջին աշխատանքը, որ նա կատարել էր Կովկասյան ռազմաճակատի ափամերձ հատվածի պետ՝ գեներալ Ռաևսկու առաջարկով, հետագայում ձեռք բերեց Նիկոլայ Առաջինը։ 1839 թվականի ամռան վերջին Այվազովսկին վերադարձավ Պետերբուրգ, որտեղ սեպտեմբերի 23-ին նրան շնորհվեց գեղարվեստի ակադեմիայի ավարտական վկայական և, բացի այդ, նա ստացավ իր ազնվական առաջին աստիճանը։
1839 թվականի գարնանը Հովհահաննես Այվազովսկին մասնակցել Է ռուսական կայսերական զինված ուժերի՝ Կովկասի ափերի մոտ ծավալված զորաշարժերին, ծանոթացել ծովակալներ Ս.Պ. Լազարևի, Պ. Ս. Նախիմովի, Վ. Ա. Կոռնիլովի հետ։ Ղրիմում կատարած նկարների համար նույն տարվա աշնանը արժանացել է նկարչի կոչման։
Ռուսական և եվրոպական մշակույթի գործիչների ազդեցությունը Այվազովսկու ստեղծագործությունների վրա
Այդ շրջանի կտավները («Յալթա», «Հին Թեոդոսիան», «Ծովափ», «Կերչ» և այլն) հիմնականում կրում են ուսուցչի՝ Ս. Ն. Վորոբյովի բնանկարների և Ս. Ֆ. Շչեդրինի ուշ շրջանի ստեղծագործության ազդեցությունը: Դրանցում զգացվում է նաև ինքնատիպության հասնելու, արտացոլվող լույսի վերարտադրման և տեսարանի ճշգրիտ պատկերման ձգտում։ Նրա արվեստի կազմավորմանն օգնել է նաև իտալացի Ս. Ռոզայի, հոլանդացի Յ. Ռյոյսդալի, ֆրանսիացիներ Կ. Լոռենի, Թ. Կյուդենի և այլոց ստեղծագործությունների ուսումնասիրությունը։ Ծանոթությունը Ա.Ս. Պուշկինի, Վ. Ա. Ժուկովսկու, Ի. Ա. Կռիլովի, Վ. Գ. Բելինսկու, Կ. Պ. Բրյուլովի, Մ. Ի. Գլինկայի հետ նպաստել Է Հովհաննես Այվազովսկու ստեղծագործական կյանքի հետագա ընթացքին, նրա գեղագիտական սկզբունքների ձևավորմանը։
Այվազովսկին փառքի գագաթին
Այվազովսկու շատրվանը Թեոդոսիայում 1845 թվականին դարձել է գլխավոր ծովային շտաբի գեղանկարիչը, 1847 թվականին՝ Պետերբուրգի գեղարվեստի ակադեմիայի պրոֆեսոր, եղել է նաև եվրոպական մի շարք ակադեմիաների (Հռոմի, Փարիզի, Ֆլորենցիայի, Ամստերդամի, Շտուտգարտի) անդամ։ Այվազովսկին հիմնականում ծովանկարներ է նկարել, ստեղծել Ղրիմի ծովափնյա քաղաքների դիմապատկերների շարքեր։ Նրա կարիերան չափազանց հաջողված էր. պարգևատրվել է բազմաթիվ շքանշաններով, ստացել դերծովակալի կոչում։ 1845 թվականին Այվազովսկին հեռացել Է Ռուսաստանի մայրաքաղաք Սանկտ Պետերբուրգից, մշտական բնակություն հաստատել Թեոդոսիայում, կառուցել արվեստանոց, փառաբանված արվեստագետի և հայրենասեր քաղաքացու իր մասնակցությունն Է բերել 1853-56-ի Ղրիմի պատերազմին։ Ստեղծել Է Սևաստոպոլի հերոսամարտին նվիրված մի շարք կտավներ («Սինոպի ծովամարտը», 1853, «Ծովամարտ», 1855, «Սևաստոպոլի պաշտպանությունը», 1859 և այլն), պաշարված քաղաքում բացել է ցուցահանդես (1854), ոգևորել և օգնել է նրա պաշտպաններին:
1845 թվականից ապրել է Թեոդոսիայում, որտեղ իր վաստակած գումարներով բացել է արվեստների դպրոց (հետագայում այն դարձել է Նովոռոսիայի գեղարվեստական կենտրոններից մեկը) և պատկերասրահ (1880 թվական), հիմնադրել է գեղանկարչության Կիմերյան դպրոցը, դարձել Թեոդոսիա-Ջանկոյ երկաթգծի շինարարության նախաձեռնողը (կառուցվեց 1892 թվականին)։ Ակտիվորեն մասնակցել է հայրենի քաղաքի բարեկարգմանը, ամեն կերպ աջակցել նրա ծաղկմանն ու բարգավաճմանը։
Հետաքրքրվել է հնագիտությամբ, զբաղվել Ղրիմի հուշարձանների պահպանության հարցերով, մասնակցել 90-ից ավելի կուրգանների ուսումնասիրմանը (գտածոների մի մասը պահպանվում է Էրմիտաժի պահոցներում)։ Իր միջոցներով կառուցել է Թեոդոսիայի հնությունների թանգարանի նոր շենքը։ Հնագիտությանը մատուցած ծառայությունների համար ընտրվել է Օդեսայի պատմության և հնությունների ընկերության իսկական անդամ։ 1895 թվականի ապրիլին Նոր Նախիջևանում /Դոնի Նախիջևանում/ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյանին (1820-1907) հանդիպելուց հետո, Այվազովսկին այցելեց Տագանրոգում բնակվող իր հին ծանոթին՝ Յ. Մ. Սերեբրյակովին։
Դա նկարչի երկրորդ այցն էր Տագանրոգ. առաջինը եղել էր 1835 թվականին, երբ նա այցելել էր Ալեքսանդր Առաջինի պալատ։ Տագանրոգում Այվազովսկին իր «Ջրերի վրայով քայլելը» կտավը նվիրեց կայսերական ուղղափառ պաղեստինյան ընկերության մատուռին (ի դեպ, Տագանրոգում այդ ընկերության ներկայացուցիչն ականավոր կոմպոզիտոր Պյոտր Չայկովսկու Իպոլիտ եղբայրն էր)։ Այս ընծայի համար նկարիչն արժանացավ անձամբ ընկերության նախագահի՝ մեծ իշխան Սերգեյ Ալեքսանդրովիչի շնորհակալությանը։
Այվազովսկին շատ է ճանապարհորդել. եղել է Եվրոպայի, Մերձավոր Արևելքի, Աֆրիկայի երկրներում, ԱՍՆ-ում, Ռուսաստանի տարբեր ծայրամասերում։ 1868 թվականին ուղևորվել է Կովկաս, նկարել լեռնային բնանկարներ («Գունիբ լեռան ամրոցը», «Դարյալի կիրճը», «Թիֆլիսի տեսարան» և այլն), 1869 թվականին Թիֆլիսում բացել հայ իրականության մեջ առաջին գեղարվեստական ցուցահանդեսը։
1873 թվականին Ֆլորենցիայի ակադեմիայի պատվերով Պիտտի պալատի պատկերասրահի համար որպես օտարերկրյա մեծ նկարիչ կատարել է իր ինքնանկարը։ Այվազովսկին Ռուսաստանում առաջինն Էր, որ, հետապնդելով լուսավորական նպատակներ, իր ցուցահանդեսները կազմակերպել է ոչ միայն Պետերբուրգում, Մոսկվայում կամ Եվրոպայի մշակութային խոշոր կենտրոններում, այլև ռուսական ծայրամասային համարվող քաղաքներում, այդ թվում Թիֆլիսում և Բաքվում։
Հուշահամալիրը կառուցվել է անմիջապես ճակատամարտի տեղում՝ Արաքս գյուղի մոտակայքում, Երևանից 55 կմ (Հայաստանի հին մայրաքաղաք Արմավիր՝ Հոկտեմբերյան քաղաքից 10 կմ) հեռավորության վրա, այն բարձունքում, որտեղ թաղվել են ճակատամարտի մասնակից հերոսները:
Արմավիրի մարզը, որի տարածքում է գտնվում հուշահամալիրը, Հայաստանի պատմական վայրերից մեկն է. Արմավիրը (մինչև 1932 թվականը Սարդարապատ, 1932 թվականից՝ Հոկտեմբերյան) Հայաստանի հին մայրաքաղաքներից մեկն է։ Հնագույն Արմավիրը, ըստ 20-րդ դարում կատարված հնագիտական պեղումների, գտնվում է մ.թ.ա. մոտ IV դարում գոյություն ունեցած ուրարտական Արգիշտիխինիլի քաղաքի տարածքում։
Հուշահամալիրը գտնվում է բարձունքի վրա, որից բացվում է Արաքս գետի և Արարատյան դաշտի տեսարանը՝ Արարատի գագաթներից մինչև Արագած, մինչև Գեղամա լեռնաշղթայի նախալեռներ։ Հնարավոր է տեսնել Սարդարապատի ճակատամարտի ռազմադաշտը, զորքերի տեղակայման և մարտական գործողությունների վարման տարածքը։ Հիմնադրում
Հայոց ցեղասպանության (1915) և Սարդարապատի ճակատամարտի (1918) պատմական իրադարձությունների նախաշեմին՝ դեռևս 1962 թվականից, նախապատրաստվում էին փաստաթղթերը և հիմնավորումները, որոնցով հնարավոր կլիներ տոնակատարություններ անցկացնելու և հուշարձան կանգնեցնելու թույլատվություն ստանալ, որը նախապես ներկայացվում էր որպես «Առաջին համաշխարհային պատերազմում զոհված հայերի հիշատակին նվիրված հուշահամալիր»։
Նախաձեռնության հեղինակն էր Հայաստանի ԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղար Յակով Զարոբյանը, որը մասնավորապես մատնանշում էր պատմական իրադարձությունների հիշատակն անմահացնելու հայկական սփյուռքի հետաքրքրվածությունը, այն սփյուռքը, որն առաջացել էր 1915 թվականի ցեղասպանությունից հետո։ Երկու տարի անց՝ 1964 թվականին Զարոբյանի հաշվետվությունը ներկայացվեց ԽՄԿԿ Կենտկոմին և թույլտվությունը Մոսկվայից ստացվեց:
Այդ փաստաթղթերի և հիմնավորումների ընթացքում առաջացավ Սարդարապատի ճակատամարտի հուշարձան կառուցելու և այն կյանքի կոչելու գաղափարը, որի նախաձեռնողի դերում հանդես եկավ Հոկտեմբերյանի շրջկոմի կուսակցության առաջին քարտուղար Վլադիմիր Սարգսի Դարբինյանը։
Հնարավոր ամեն բան արվեց, ներառյալ ֆինանսական միջոցներ հայթայթելը, որպեսզի 1965 թվականին նախագծի աշխատանքների սկիզբը դրվեր։ 1966 թվականին Հայաստանի ղեկավարությունը փոխվեց. Զարոբյանին փոխարինեց Անտոն Քոչինյանը, որի օրոք Վլադիմիր Դարբինյանի ղեկավարությամբ հուշահամալիրի շինարարությունն իրականացվեց։
Հուշահամալիրի կառուցման մեջ ներգրավվեցին քանդակագործներ Սամվել Մանասյանը և Արշամ Շահինյանը, ովքեր հայտնի էին իրենց մոնումենտալ և հաստոցային քանդակագործության ստեղծագործություններով։ Նախագծի ճարտարապետ նշանակվեց Ռաֆայել Իսրայելյանը, ով էլ իր հերթին հրավիրեց Արա Հարությունյանին։ Փոխաբերական մտահղացումները և նվիրական սիմվոլիզմը, որոնք հենց սկզբից դրված էին նախագծի հիմքում, հուշահամալիրում իրագործվեցին։
Առաջադրանք 1:Միջազգային հարաբերությունները 19-րդ դարի վերջ-20-րդ դարի սկիզբին:
Հայաստանը և հայ ժողովուրդը առաջին աշխարհամարտի տարիներին:Համաշխարհային պատերազմի Կովկասյան ճակատը
Նկարագրել միջազգային հարաբերությունները 19-րդ դարի վերջ-20-րդ դարի սկիզբին:
19 դարի վերջում, աշխարհում ավարտվում էր գաղութացման պրոցեսները: Գնում է պայքար ռեսուրսների համար: Գաղութատիրական երկրները միավուրվեցին երկու տարբեր խմբերում, կազմելով Անտանտա և Եռյակ միությունները: Անտանտան կազմում էին Ռուսաստանը, Ֆրանսիան, և Մեծ Բրիտանիան, իսկ Եռյակ միությունը կազմում էին Գերմանիան, Աստրո-Հունգարիան և Իտալիան, մեկ տարի անց եռյակին միացավ Թուրքիան, որին համոզել էր Գերմանիան:
Ներկայացնել Օսմանյան կայսրության և Ռուսաստանի ռազմաքաղաքական ծրագրերը Մերձավոր Արևելքում:
Օսմանյան կայսրությունը ցանկանում էր միավորել Ռուսաստանի կայսուրության մեջ մտնող կովկասյան մուսուլմաններին և ստեղծել <<Մեծ թուրան>>:
Ռուսական կայսրությունը ցանկանում էր գրավել Կոնստանտինոպոլիսը և վերահասկողություն սաղմանել Սև ծովյան նեղուցների նկատմամբը:
Հիմնավորելշ՝ Թուրքիայի Գերմանիայի դաշնակից դառնալը:
Թուրքիան դարձավ Գերմանիանի դաշնակիցը որ գրավի Ռուսական կայսրության այն տարածքները, որոնք բնակեցված են մուսուլմաներով և կստեղծի <<Մեծ թուրան>> պետությունը:
Ներկայացնել ռուսական զորքի Վանից անսպասելի նահանջի հետևանքները:
1915թ հուլիսի սկզբին Ռուսական զորքը անսպասելի հետ նահանջեցին Վանից, իսկ օգոստոսին վերստին նվաճեցին նախկին դիրքերը, սակայն Բիթլիսի և Մուշի հայություննը այդ ընթացքում կոտորվեց թուրքերի կողմից:
1876 թվականի մայիսի 30-ի գիշերը հեղաշրջման արդյունքում տապալվեց Սուլթան Աբդուլ Ազիզը և գահ բարձրացավ նրա եղբայրը ՝ Մուրադ V: Սակայն 3 ամիս անց նա էլ կորցրեց գահը: Նոր սուլթան դարձավ սուլթան Աբդուլ Համիդը /Սեպտեմբերի 22-ին, 1842 թ — փետրվարի 10-ին 1918 Կոստանիտիպոլիս):
Այդ ժամանակ ազդեցիկ էր “երիտթուրքերի” կուսակցությունը, որը հասել էր երկրի Սահմանադրական կառավարմանը /սահմանադրությունը ընդունվել էր 1876թ. դեկտեմբերին:Բայց սուլթան Աբդուլ Համիդը կարողացավ Սահմանադրության մեջ մի քանի կետեր մտցնել, որոնք, փաստորեն կաթվածահար արեցին դրա նորմերը: Սուլթանի իշխանության տակ պահպանվել էին առավել էական իրավունքները` մեծ վեզիրի ու նախարարների նշանակումը, խորհրդարանի լուծարման, ռազմական դրություն հայտարարելու և քաղաքացիական օրենքների գործողությունը կասեցնելու իրավունքները:
1877 թ. գարնանաը սկսվեց հերթական պատերազմը Ռուսաստանի հետ եւ օգտվելով իրավիճակից սուլթան Աբդուլ Համիդը 1877 թ. ամռանը լուծարում է խորհրդարանը և դադարեցրնում է սահմանադրության գործունեությունը, եւ երկրում հաստատում միջնադարյան ռեժիմ, որը թուրքերի կողմից կոչվեց “զուլում” (բռնություն): “Զուլումի” հետադիմական վարչակարգը թշնամական էր ոչ միայն թուրքական բուրժուազիայի, բայց նաև թուրքական կալվածետերի մեծ մասի նկատմամբ: Գահի հենարան էին ընդամենը մի քանի խոշոր ֆեոդալներն, շատ ոչ թուրքական ծագման քրդերը, ալբանացիները, չերքեզները, արաբները: Կառավարական և դատական իշխանության բոլոր օղակներում տիրում էր հովանավորչությունը և կաշառակերությունը: Ինքը ՝ սուլթանը թալանում էր պետական սեփականությունը – յուրացնում լավագույն հողային տարածքները:
Ժողովրդական կրթություն մի քանի տասնամյակ հետ ընկավ: Աշխարհիկ դպրոցների (բացառությամբ ռազմական եւ բժշկական) թիվը հասցվել էին չնչին թվերի, քանի որ սուլթանը վախենում էր երկիր առաջադեմ գաղափարների ներթափանցումից: Բայց վերջ ХIХ դարի վերջից իրավիճակն արմատապես փոխվում է։ Թուրքերն ու, հատկապես, գերիշխող վերնախավը շատ խանդոտ էր վերաբերվում ստեղծված այդ իրավիճակին: Այսպես, ըստ վիճակագրական տվյալների, XX սկզբներին առեւտրի եւ արդյունաբերության կապիտալի կեսը պատկանել է բուրժուազիայի հունական ծագման մասին։ Հայկական բուրժուազիային պատկանել է կապիտալի 1/4-ը։ Բանվորների և արհեստավորների մեշ մասը կազմում էին ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներ: Ավելի քիչ էին թուրքեևը մտավորականության շրջանում: Ինժեներները, բժիշկները, փաստաբանները որպես կանոն, հույներն ու հայերն էին, որոնք կրթություն էին ստացել Արևմուտքում:
Այս իրավիճակը օգտագործում է հենց պետությունը, փորձելով իրար դեմ դուրս բերել հիմնական էթնիկ և կրոնական խմբերին: Փաստորեն, վերջին ХIХ վերջին Թուրքիան կորցրել էր արտաքին քաղաքական անկախության վերջին մնացորդները։ Մեծ տերությունները ամենից քիչ հաշվի էին առնում Թուրքիայի դիրքորոշումը, երբ քննարկվում էին թուրքական տնտեսության կամ քաղաքականությանը վերաբերող հարցեր:
XIX դարի ամենավերջին համաշխարհային հարթակում հայտնվեց օսմանյան ժառանգության մեկ այլ հավակնորդ՝ Գերմանիան։ Արդեն 70-ական թթ. Թուրքիայում հայտնվեց գերմանական ռազմական առաքելություն՝ գեներալ ֆոն դեր Գոլցի գլխավորությամբ։
Նպատակ էր դրված Թուրքիայի աստիճանական վերածումը գերմանացիներին ենթակա ռազմական դաշնակցի: 1888 թ. գերմանացիների ձեռքն անցան Ստամբուլ – Իզմիր երկաթուղին և գերմանացիներին տրամադրվել իրավունք է շարունակել ճանապարհը մինչև Անկարա: Երկարատև բանակցություններից հետո 1903 թ. գերմանացիները իրավունք ստացան այսպես կոչված, Մեծ Բրիտանական ճանապարհի շինարարությունը շարունակել: Ճանապարհը պետք է դուրս գար դեպի Պարսից ծոց և, այսպիսով, հանդես գալ յուրօրինակ սեպ բրիտանական գաղութային շահերի սրտում:
Չեռնոգորիա (չեռն.՝ Crna Gora / Црна Гора – «Սև Լեռ»), երկիր Հարավ-արևելյան Եվրոպայում։ Մայրաքաղաքն ու խոշորագույն քաղաքը Պոդգորիցան է։ Հյուսիսից սահմանակից է Սերբիային և Բոսնիա և Հերցեգովինային, արևելքից Ալբանիային և Կոսովոյին, իսկ արևմուտքից Խորվաթիային և Ադրիատիկ ծովին։ Երկրի տարածքի մեծ մասը գտնվում է Դինարյան բարձրավանդակում (առավելագույն բարձրությունը՝ 2522 մ՝ Դուրմիտոր լեռ), հարավ-արևմուտքում Չեռնոգորիայի կարստային սարավանդն է։
Չեռնոգորիայի գերակա կրոնը ուղղափառ քրիստոնեությունն է։ Գոյություն ունեն մուսուլմանների և կաթոլիկների կրոնական խոշոր համայնքներ։ Մյուս կրոնների ներկայացուցիչների թիվը չի գերազանցում պետության բնակչության 0,1 %-ը։
Առաջին անգամ ժամանակակից Չեռնոգորիայի տարածքը երկաթե դարում բնակեցվել է իլլիացիների ցեղերով: Ցեղերը որոշեցին միավորվել մ.թ.ա 3-րդ դարում,և սկսեցին ապրել ժամանակակից Մակեդոնիայի և Ալբանիայի տարածքներում։ Մեր դարաշրջանի սկզբից մեկ դար առաջ Չեռնոգորիան դարձավ Դալմաթիայի մի մասը՝ հռոմեական գավառներից մեկը։ 4-րդ դարում Հռոմեական կայսրությունը կործանվեց բարբարոսների կողմից, գրեթե ողջ Բալկանները երկու դար անց գրավեցին Բյուզանդիան։ VI դարի վերջում ժամանակակից Չեռնոգորիայի տարածքում հայտնվեցին սլավոնները։ Սլավոնները քրիստոնեությունը ընդունեցին հույներից, դա հանգեցրեց մշակույթի և աշխարհայացքի փոփոխության, քանի որ նախկինում սլավոնները հեթանոս էին: XV կեսերից Չեռնովիչիները սկսեց իշխել Զետայում, որի պատվին երկիրը կոչվեց Չեռնոգորիա։ Թուրքերը անընդհատ ասպատակում էին պետությունը:Չեռնոգորիան անմիջապես չհանձնվեց թուրքերին, բայց ի վերջո երկիրը հյուծվեց և հանձնվեց։ 1528 թվականին Չեռնոգորիայի արքայազնն ընդունեց մահմեդականությունը, և Մոնտենեգրոներկիրը ենթարկվեց Օսմանյան կայսրությանը, թեև չեռնոգորացիները երբեք չճանաչեցին սուլթանի իշխանությունը: Չեռնոգորիան անկախություն ձեռք բերեց միայն 1878 թվականին Նիկոլայ I-ի իշխանության ներքո։
1992-2006 թվականներին Չեռնոգորիան եղել է Հարավսլավիայի Դաշնային Հանրապետության (մինչև 2003 թվականը) և Սերբիայի և Չեռնոգորիայի Պետական Միության կազմում։2006թվ. Մայիսի 21-ին Չեռնոգորիայում տեղի ունեցավ հանրաքվե, որին մասնակցածների 55,5%-ը կողմ քվեարկեց ինքնիշխան պետության ստեղծմանը: 2006 թվականի հունիսի 3-ին Չեռնոգորիայի ասամբլեան հռչակեց երկրի անկախությունը, իսկ հունիսի 28-ին Չեռնոգորիան դարձավ ՄԱԿ-ի անդամ։ 2007 թվականին ընդունվեց սահմանադրություն, որը հաստատեց երկրի քաղաքական համակարգը, չեռնոգորիան հայտարարվեց պետական լեզու։ 2008 թվականի դեկտեմբերի 15-ին Չեռնոգորիան դիմեց Եվրամիությանը միանալու համար, չնայած Բոսնիա և Հերցեգովինայի տարածքային պահանջներին Չեռնոգորիայի Սուտորինա գյուղի նկատմամբ, որոնք լուծվեցին միայն 2015 թվականի օգոստոսի 26-ին: 2010 թվականից Չեռնոգորիան ԵՄ անդամակցության թեկնածու է։ 2016 թվականին երկիրը միացել է ՆԱՏՕ-ին։
Առաջին ժամանակակից կամ բանական մարդիկ Աֆրիկայից Հնդկական ենթամայրցամաք են ժամանել 55 000 տարի առաջ, որտեղ նրանք նախկինում զարգացել են։ Հարավային Ասիայում բնակվող ժամանակակից մարդկային ամենահայտնի մնացորդները թվագրվում են մոտ 30 000 տարի առաջ։ Մ.թ.ա. 6500 թվականից հետո Մերհարհում և այժմ Բելուջիստանում գտնվող քաղաքներում պարենային մշակաբույսերի և կենդանիների ընտելացման, մշտական կառույցների կառուցման և գյուղատնտեսական արտադրանքի ավելցուկների պահպանման մասին վկայություններ են հայտնվել։ Նրանք աստիճանաբար զարգացել են Հարապպայի քաղաքակրթության՝ Հարավային Ասիայում առաջին քաղաքային մշակույթի, որը ծաղկունք է ապրել մ.թ. ա. 2500-1900 թվականներին ներկայիս Պակիստանի և արևմտյան Հնդկաստանի տարածքում։
Կենտրոնանալով այնպիսի քաղաքների շուրջ, ինչպիսիք են Մոհենջո Դարոն, Հարապպան, Դհոլավիրան և Կալիբանգանը, և հենվելով գոյության տարբեր ձևերի վրա՝ քաղաքակրթությունը ակտիվորեն զբաղվել է արհեստների արտադրությամբ և լայն առևտրով։ Մ.թ.ա. 2000-500 թվականների ընթացքում Հնդկական ենթամայրցամաքի շատ շրջաններ քարե դարի մշակույթներից անցել են երկաթե դարին։ Հնագույն գրությունները՝ վեդաները, որոնք կապված էին հինդուիզմի հետ, կազմվել են այս ժամանակահատվածում, և պատմաբանները վերլուծել են այդ գրերը՝ Փենջաբի տարածաշրջանում և Ինդոս-Գանգեսյան հարթավայրի վերին մասում Վեդայական մշակույթը հաստատելու համար։ Շատ պատմաբաններ նաև համարում են, որ այս ժամանակահատվածը ներառել է հյուսիսարևմուտքից ենթամայրացամաք հնդկա-արայական գաղթի մի քանի ալիքներ:
Կաստային համակարգը, որը ստեղծել է քահանաների, զինվորների և ազատ գյուղացիների հիերարխիա, սակայն բացառել է բնիկ ժողովուրդների զբաղմունքները՝ դրանք անվանելով անմաքուր, նույնպես առաջացել է այդ ժամանակաշրջանում։ Դեկանի սարահարթում այս ժամանակաշրջանի հնագիտական տվյալները վկայում են քաղաքական կազմակերպության տիրապետության փուլի գոյության մասին: Հարավային Հնդկաստանում անցումը նստակյաց կյանքի նշվում է մեգալիթյան հուշարձանների, ինչպես նաև գյուղատնտեսության մոտակա հետքերի, ոռոգման ռեզերվուարների և արհեստավոր ավանդույթների մեծ քանակով, որոնք թվագրվում են այս ժամանակահատվածում:
Վեդայական դարաշրջանի վերջում, մոտավորապես մ.թ.ա. 6-րդ դարում, Գանգեսի հարթավայրի և հյուսիսարևմտյան մարզերի փոքր պետությունները և առաջնորդները միավորվել են 16 խոշոր օլիգարխիաների և միապետությունների, որոնք հայտնի էին որպես մահաջանապադներ։ Ծագող ուրբանիզացիան ծնել է ոչ-վեդայական կրոնական շարժումներ, որոնցից երկուսը դարձել են անկախ կրոններ։ Ջայնիզմը ճանաչում է ստացել իր նմուշի՝ Մահավիրայի կենդանության օրոք։ Բուդդիզմը, որը հիմնված էր Բուդդայի ուսմունքների վրա, գրավել է հետևորդներ բոլոր սոցիալական դասերից՝ բացառությամբ միջին խավի։
Բուդդայի կյանքի ժամանակագրությունը կենտրոնական է եղել Հնդկաստանի վաղ պատմությունում։ Աճող քաղաքային հարստության շրջանում երկու կրոնները պահպանում էին հրաժարումը որպես իդեալ, և երկուսն էլ հաստատում էին երկարաժամկետ վանական ավանդույթներ։ Քաղաքականապես մ.թ.ա. 3-րդ դարում Մագադհայի թագավորությունը Մաուրյաների պետություն դառնալու նպատակով բռնակցել կամ կրճատել է այլ պետություններ։ Մի անգամ ենթադրվում էր, որ կայսրությունը վերահսկում էր ենթամայրցամաքի մեծ մասը՝ բացառությամբ ծայր-հարավային մասի։ Սակայն այժմ ենթադրվում է, որ նրա հիմնական շրջանները բաժանվել են մեծ ինքնավար շրջաններով։
Մաուրյաների թագավորները հայտնի են ինչպես կայսրության կառուցման և հասարակական կյանքի վճռական կառավարման, այնպես էլ Աշոկայի՝ ռազմամոլությունից հրաժարվելու և բուդդայական Դհարմայի հեռահար քարոզչության համար։ Թամիլերենի Սանգմյան գրականությունը ցույց է տալիս, որ մ.թ.ա. 200 թվականի և մ.թ. 200 թվականի միջև Հարավային թերակղզին կառավարվել է Չերա, Չոլա և Պանդյան դինաստիաների կողմից, որոնք առևտրով էին զբաղվում Հռոմեական կայսրության և Արևմտյան և Հարավարևելյան Ասիայի հետ։ Հյուսիսային Հնդկաստանում հինդուիզմը ընտանիքում նահապետական վերահսկողություն է պնդել, ինչը հանգեցրել է կանանց հնազանդության աճին։
4-րդ և 5-րդ դարերում Գուպտա կայսրությունը Գանգեսի մեծ հարթավայրում ստեղծել է կառավարման և հարկման բարդ համակարգ, որը ավելի ուշ կազմավորված հնդկական թագավորությունների համար օրինակ է դարձել։ Գուպտա կայսրության տիրապետության շրջանում նորացված հինդուիզմը, որը հիմնված էր նվիրվածության, այլ ոչ թե ծիսական կառավարման վրա, սկսել էր ինքնահաստատվել։ Այս թարմացումը արտացոլվել է քանդակի և ճարտարապետության ծաղկման մեջ, որոնք քաղաքական ընտրախավի մեջ հովանավորներ էին գտել։ Այս շրջանում նաև ծաղկում են ապրել դասական սանսկրիտ գրականությունը, հնդկական գիտությունը, աստղագիտությունը, բժշկությունը և մաթեմատիկան։
Միջնադարյան Հնդկաստան (6դ-13դ)
Հնդկական վաղ միջնադարյան դարաշրջանը, որն ընգրկում է 600-1200 թվականները, սահմանվում է տարածաշրջանային թագավորություններով և մշակութային բազմազանությամբ։ Կաննաուջի Հարշան, որը մ.թ. 606 թվականից մինչև 647 թվականը կառավարում էր Ինդոս-Գանգեսյան հարթավայրի մեծ մասը, փորձելով իր տարածքներն ընդլայնել դեպի հարավ, պարտություն է կրել Դեքանի կառավարիչ Չալուկյայից։ Նրա ժառանգորդը, փորձելով ընդլյանել տարածքները դեպի արևելք, պարտություն է կրել Բենգալիայի Պալայի թագավորի կողմից։ Չալուկյաները, փորձելով իրենց տարածքն ընդլայնել դեպի հարավ, պարտություն են կրել հեռավոր հարավից եկած Պալավանի նկատմամբ, որոնց ավելի հարավից իրենց հերթին դիմակայում էին Պանդիաները և Չոլաները։ Այս ժամանակաշրջանի ոչ մի կառավարիչ չի կարողացել ստեղծել կայսրություն և հետևողականորեն վերահսկել իր հիմնական տարածաշրջանից դուրս գտնվող հողերը։
Այս ընթացքի հովվական ժողովուրդները, որոնց հողերը մաքրվել էին աճող գյուղատնտեսական տնտեսության համար տեղ ազատելուց համար, ընդգրկվել էին կաստային հասարկության մեջ որպես նոր ոչ ավանդական իշխող դասեր։ Կաստային համակարգը, հետևաբար, սկսել էր տարածաշրջանային տարբերությունները դրսևորել։ 6-րդ և 7-րդ դարերում առաջին կրոնական օրհներգերը ստեղծվել են թամիլերենով։ Դրանք ընդօրինակվում էին ամբողջ Հնդկաստանում, ինչը հանգեցրել է հինդուիզմի վերածննդին և ենթամայրցամաքի բոլոր ժամանակակից լեզուների զարգացման։ Հնդկական թագավորական իշխանությունը, մեծ և փոքր, և տաճարները, որոնք հովանավորվում էին նրանց կողմից, մայրքաղաքներ էին ներգրավում մեծ թվով քաղաքացիներ, որոնք նույնպես դարձել էին տնտեսական կենտրոններ։ Տարբեր չափսերի տաճարային քաղաքները սկսել էին հայտնվել ամենուր, քանի որ Հնդկաստանը ենթարկվել էր այլ ուրբանիզացիայի։
8-րդ և 9-րդ դարերում դրա հետևանքները զգալի էին Հարավարևելյան Ասիայում, քանի որ Հարավային Հնդկաստանի մշակույթն ու քաղաքական համակարգերը արտահանվել էին այն հողերը, որոնք դարձել են ժամանակակից Մյանմարի, Թայլանդի, Լաոսի, Կամբոջայի, Վիետնամի, Ֆիլիպինների, Մալայզիայի և Ճավայի մասը։ Հնդկական վաճառականները, գիտնականները և երբեմն բանակները ներգրավված էին այս փոխանցման մեջ։ Հարավարևելյան ասիացիներն իրենց վրա էին վերցրել նախաձեռնությունը՝ շնորհիվ իրենց լեզուներով հնդկական սեմինարիաների, բազմաթիվ այցելությունների և բուդդայական և հինդուիստական տեքստերի թարգմանության։
10-րդ դարից հետո Կենտրոնական Ասիայի իսլամադավան երկրների քոչվոր տոհերը, օգտագործելով արագ ձիերից կազմված հեծելազորը և հավաքելով մեծ բանակներ, որոնք միավորված էին էթնիկ պատկանելությամբ և կրոնով, բազմիցս գրավել են Հարավային Ասիայի հյուսիսարևմտյան հարթավայրերը, ինչը 1206 թվականին հանգեցրել է Դելիի իսլամական սուլթանության ստեղծմանը։ Սուլթանությունը պետք է վերահսկեր Հյուսիսային Հնդկաստանի մեծ մասը և Հարավային Հնդկաստանում շատ հարձակումներ իրականացներ։ Չնայած սկզբնապես սուլթանությունը կործանարար էր հնդկական վերնախավի համար, այն հիմնականում իր ոչ մուսուլման բնակչությանը թողել է իր սեփական օրենքներին և սովորույթներին ենթակա։
13-րդ դարում բազմիցս ետ մղելով մոնղոլական ռազմանավերի հարձակումները՝ սուլթանությունը Հնդկաստանին փրկել է ավերածությունից, որը այցելել էր Արևմտյան և Կենտրոնական Ասիա՝ հիմք դնելով մայրցամաքում այդ տարածաշրջանի վազող զինվորների, գիտնականների, միստիկների, առևտրականներ, արվեստագետների և արհեստավորների բազմադարյա արտագաղթը, դրանով իսկ հյուսիսում ստեղծելով սինկրետական հնդկա-իսլամական մշակույթը։ Սուլթանության արշավանքը և Հարավային Հնդկաստանի տարածաշրջանային թագավորությունների թուլացումը ճանապարհ եմ հարթել տեղի Վիջայանագարի կայսրության առաջացման համար։ Ընդունելով շիվայիստների ուժեղ ավանդույթը և հենվելով սուլթանության ռազմական տեխնոլոգիաների վրա՝ կայսրությունը սկսել է վերահսկել Հնդկաստանի թերակղզու մեծ մասը, որը երկար ժամանակ պետք է ազդեր Հարավային Հնդկաստանի հասարակության վրա։
Վաղ ժամանակակից Հնդկաստան (16դ-19դ)
16-րդ դարի սկզբին հյուսիսային Հնդկաստանը, որն այդ ժամանակ հիմնականում գտնվում էր մուսուլմանների իշխանության ներքո, կրկին ընկել է Կենտրոնական Ասիայի զինվորների նոր սերնդի գերազանց շարժունակության և կրակային հզորության առջև։ Արդյունքում Մեծ մողոլների կայսրությունը արմատախիլ չէր արել տեղական հասարակությունները, որոնց այն ղեկավարում էր։ Դրա փոխարեն կայսրությունը հավասարակշռում և խաղաղեցնում էր նրանց բազմազան և ներառական իշխող վերնախաղերի կողմից վարչական նոր գործունեության միջոցով՝ հանգեցնելով ավելի համակարգված, կենտրոնացված և միատեսակ կառավարման։ Հրաժարվելով ցեղային կապերից և իսլամական ինքնությունից, հատկապես Աքբարի օրոք՝ Մեծ մողոլներն իրենց հսկայական թագավորությունները միավորել են գրեթե աստվածային կարգավիճակ ունեցող կայսրին հավատարմության միջոցով, որն արտահայտված էր պարսկական մշակույթի միջոցով։
Մեծ մողոլների պետության տնտեսական քաղաքականությունը, որն իր եկամուտների մեծ մասը ստանում էր գյուղատնտեսության միջոցով, և որը սահմանում էր հարկերի վճարումը լավ կարգավորվող արծաթե արժույթով, ստիպում էր գյուղացիներին և արհեստավորներին դուրս գալ ավելի մեծ շուկաներ։ Հարաբերական աշխարհը, որն աջակցում էր կայսրությանը 17-րդ դարի մեծ մասում, Հնդկաստանի տնտեսական աճի գործոնն էր, ինչը հանգեցրել էր գեղանկարչության, գրական ձևերի, տեքստիլի և ճարտարապետության ավելի մեծ հովանավորությանը։
Հյուսիսային և Արևմտյան Հնդկաստանի հարակից սոցիալական խմբերը, ինչպիսիք են մարատհները, ռաջպուտները և սիկհերը, Մեծ մողոլների կառավարման ժամանակ կրկին ձեռք էին բերել ռազմական և կառավարման հավակնություններ, ինչը համագործակցության կամ դժբախտությունների շնորհիվ նրանց տվել է ինչպես ճանաչում, այնպես էլ ռազմական փորձ։ Մեծ մողոլների օրոք առևտրի ընդլայնումը հանգեցրել է հարավային և արևելյան Հնդկաստանի ափի երկայնքով նոր հնդկական առևտրային և քաղաքական վերնախավերի առաջացման։ Կայրության փլուզումից հետո այդ վերնախավերից շատերը կարողացել էին փնտրել և վերահսկել իրենց սեփական գործերը։
18-րդ դարի սկզբին, երբ առևտրային և քաղաքական տիրապետությունների միջև սահմանները գնալով ավելի լղոզված էին դառնում, մի շարք եվրոպական առևտրային ընկերություններ, որոնց թվում էր նաև անգլիական Արևելահնդկական ընկերությունը, ստեղծել են ափամերձ ուղեկալներ։ Ծովերի, մեծ ռեսուրսների նկատմամբ Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության վերահսկուղությունը, ավելի կատարյալ ռազմական ուսուցումը և տեխնոլոգիաները հանգեցրել են նրան, որ այն ավելի էր լարում իր ռազմական ուժերը և գրավիչ դարձնում հնդկական վերնախավի մի մասի համար։ Այդ գործոնները վճռորոշ դեր են խաղացել՝ թույլ տալով ընկերությանը մինչև 1765 թվականը վերահսկողություն հաստատել Բենգալյան տարածաշրջանի նկատմամբ և երկրորդ պլան մղել այլ եվրոպական ընկերություններին։
Բենգալիայի հարստություններին հետագա հասանելիությունը և նրա բանակի ուժի և թվաքանակի հետագա ավելացումն ընկերությանը թույլ են տվել 1820-ական թվականներին անեքսիայի ենթարկել կամ իրեն ենթարկել Հնդկաստանի տարածքի մեծ մասը։ Հնդկաստանն այն ժամանակ այլևս արդյունաբերական ապրանքներ չէր արտահանում, ինչպես երկար ժամանակ էր, այլ Բրիտանական կայսրությանը հումք էր մատակարարում։ Շատ պատմաբաններ դա համարում են Հնդկաստանի գաղութացման ժամակաշրջանի սկիզբը։ Այդ ժամանակ, երբ նրա տնտեսական հզորությունը լրջորեն սահմանափակված էր բրիտանական խորհրդարանի կողմից և վերածվել էր բրիտանական վարչակազմի զենքի, ընկերությունը սկսել էր գիտակցաբար դուրս գալ ոչ տնտեսական ասպարեզներ, ինչպիսիք են կրթությունը, սոցիալական բարեփոխումները և մշակույթը։
Ժամանակակից Հնդկաստան (կես 18դ-վերջ 20դ)
Պատմաբանները կարծում են, որ Հնդկաստանի ժամանակակից դարաշրջանը սկսվել է 1848 և 1885 թվականների միջև։ 1848 թվականին Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության գեներալ-նահանգապետի պաշտոնում Լորդ Դալհուզիի նշանակումը նախադրյալներ էր ստեղծել ժամանակակից պետությանը անհրաժեշտ փոփոխությունների համար։ Դրանք ներառում էին ինքնիշխանության միավորումն ու տարանջատումը, բնակչության հանդեպ վերահսկողությունը և քաղաքացիների կրթությունը։ Տեխնոլոգիական փոփոխությունները, ինչպես նաև երկաթուղիների, ջրանցքների և հեռագրությունները, կատարվել էին էին Եվրոպա նրանց մուտքից անմիջապես հետո։
Սակայն ընկերության հանդեպ դժգոհությունը նույնպես աճել է այդ ընթացքում և առաջացրել 1957 թվականի հնդկական ապստամբությունը։ Տարբեր վրդովմունքներով և պատկերացումներով սնվող, ներառյալ բրիտանական ոճով ագրեսիվ սոցիալական բարեփոխումները, խիստ հողային հարկերը և ժողովրդի հանդեպ որոշ հարուստ հողատերերի և արքայազների դաժան վերաբերմունքը, ապստամբությունը ցնցել է Հյուսիսային և Կենտրոնական Հնդկաստանի շատ շրջաններ և խարխլել ընկերության կառավարման հիմքերը։
Թեև ապստամբությունը ճնշվել է 1858 թվականին, այն հանգեցրել է Արևելահնդկական ընկերության լուծարմանը և բրիտանական կառավարության կողմից Հնդկաստանի անմիջական կառավարմանը։ Հռչակելով ունիտար պետություն և աստիճանական, բայց սահմանափակ բրիտանական խորհրդարանական համակարգը, նոր կառավարիչները նաև պաշտպանել են արքայազններին և հողատերերին, որպես ապագա անկարգություններից ֆեոդալական երաշխիք։ Հետագա տասնամյակների ընթացքում հասարակական կյանքը աստիճանաբար զարգացել է ամբողջ Հնդկաստանում, ինչը, ի վերջո, հանգեցրել է 1885 թվականին Հնդկական ազգային կոնգրեսի ստեղծման։
19-րդ դարի երկրորդ կեսին տեխնոլոգիաների արագ աճը և գյուղատնտեսության առևտրայնացումը նշանավորվել են տնտեսական անկումներով, շատ մանր ֆերմերներ կախվածության մեջ էին հեռավոր շուկաների քմահաճույքներից։ Գրանցվում էր մեծածավալ հացադուլների թվի աճ, և չնայած հնդկական հարկատուների կողմից իրականացվող ինֆրակառուցվածքի զարգացման ռիսկերին, արդյունաբերության մեջ հնդիկների համար քիչ աշխատատեղեր են ստեղծվել։ Դրան կային նաև լավ հետևանքներ՝ առևտրային ցանքսեր, հատկապես նորաստեղծ Փանջաբում, որոնք հանգեցրել են ներքին սպառման սննդամթերքի արտադրության աճի։ Երկաթուղային ցանցն օգնություն է ցուցաբերել կարիքավորներին՝ նվազեցնելով բեռնափոխադրումների ծախսերը, և օգնել հնդկական զարգացող արդյունաբերությանը։
Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, որին մասնակցել էին մոտ մեկ միլիոն հնդիկ, նոր շրջան է սկսվել։ Այն նշանավորվել է բրիտանական բարեփոխումներով, բայց նաև ռեպրեսիվ օրենսդրությամբ, ինքնակառավարմանն ուղղված հնդկական կոչերով և համագործակցությունից հրաժարվելու համար ոչ բռնի շարժման սկսմամբ, որի առաջնորդն ու անփոփոխ խորհրդանիշը դարձել էր Մահաթմա Գանդին։ 1930-ական թվականների ընթացքում բրիտանական օրենսդրական բարեփոխումը դանդաղ է իրականացվել, և Հնդկական ազգային կոնգրեսը հաղթանակ է տարել անցած ընտրություններում։ Հաջորդ տասնամյակը լի է եղել ճգնաժամերով՝ Հնդկաստանի մասնակցությունը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին, համագործակցությունից հրաժարվելու Կոնգրեսի վերջին հրումը և մուսուլմանների ազգայնականության աճը։ Այդ բոլոր ճգնաժամերը սահմանափակվել են 1947 թվականի ճգնաժամի գալուստով, բայց մեղմացվել Հնդկաստանի երկու պետությունների բաժանմամբ՝ Հնդկաստան և Պակիստան։
Առաջին ժամանակակից կամ բանական մարդիկ Աֆրիկայից Հնդկական ենթամայրցամաք են ժամանել 55 000 տարի առաջ, որտեղ նրանք նախկինում զարգացել են։ Հարավային Ասիայում բնակվող ժամանակակից մարդկային ամենահայտնի մնացորդները թվագրվում են մոտ 30 000 տարի առաջ։ Մ.թ.ա. 6500 թվականից հետո Մերհարհում և այժմ Բելուջիստանում գտնվող քաղաքներում պարենային մշակաբույսերի և կենդանիների ընտելացման, մշտական կառույցների կառուցման և գյուղատնտեսական արտադրանքի ավելցուկների պահպանման մասին վկայություններ են հայտնվել։ Նրանք աստիճանաբար զարգացել են Հարապպայի քաղաքակրթության՝ Հարավային Ասիայում առաջին քաղաքային մշակույթի, որը ծաղկունք է ապրել մ.թ. ա. 2500-1900 թվականներին ներկայիս Պակիստանի և արևմտյան Հնդկաստանի տարածքում։
Կենտրոնանալով այնպիսի քաղաքների շուրջ, ինչպիսիք են Մոհենջո Դարոն, Հարապպան, Դհոլավիրան և Կալիբանգանը, և հենվելով գոյության տարբեր ձևերի վրա՝ քաղաքակրթությունը ակտիվորեն զբաղվել է արհեստների արտադրությամբ և լայն առևտրով։ Մ.թ.ա. 2000-500 թվականների ընթացքում Հնդկական ենթամայրցամաքի շատ շրջաններ քարե դարի մշակույթներից անցել են երկաթե դարին։ Հնագույն գրությունները՝ վեդաները, որոնք կապված էին հինդուիզմի հետ, կազմվել են այս ժամանակահատվածում, և պատմաբանները վերլուծել են այդ գրերը՝ Փենջաբի տարածաշրջանում և Ինդոս-Գանգեսյան հարթավայրի վերին մասում Վեդայական մշակույթը հաստատելու համար։ Շատ պատմաբաններ նաև համարում են, որ այս ժամանակահատվածը ներառել է հյուսիսարևմուտքից ենթամայրացամաք հնդկա-արայական գաղթի մի քանի ալիքներ:
Կաստային համակարգը, որը ստեղծել է քահանաների, զինվորների և ազատ գյուղացիների հիերարխիա, սակայն բացառել է բնիկ ժողովուրդների զբաղմունքները՝ դրանք անվանելով անմաքուր, նույնպես առաջացել է այդ ժամանակաշրջանում։ Դեկանի սարահարթում այս ժամանակաշրջանի հնագիտական տվյալները վկայում են քաղաքական կազմակերպության տիրապետության փուլի գոյության մասին: Հարավային Հնդկաստանում անցումը նստակյաց կյանքի նշվում է մեգալիթյան հուշարձանների, ինչպես նաև գյուղատնտեսության մոտակա հետքերի, ոռոգման ռեզերվուարների և արհեստավոր ավանդույթների մեծ քանակով, որոնք թվագրվում են այս ժամանակահատվածում:
Վեդայական դարաշրջանի վերջում, մոտավորապես մ.թ.ա. 6-րդ դարում, Գանգեսի հարթավայրի և հյուսիսարևմտյան մարզերի փոքր պետությունները և առաջնորդները միավորվել են 16 խոշոր օլիգարխիաների և միապետությունների, որոնք հայտնի էին որպես մահաջանապադներ։ Ծագող ուրբանիզացիան ծնել է ոչ-վեդայական կրոնական շարժումներ, որոնցից երկուսը դարձել են անկախ կրոններ։ Ջայնիզմը ճանաչում է ստացել իր նմուշի՝ Մահավիրայի կենդանության օրոք։ Բուդդիզմը, որը հիմնված էր Բուդդայի ուսմունքների վրա, գրավել է հետևորդներ բոլոր սոցիալական դասերից՝ բացառությամբ միջին խավի։
Բուդդայի կյանքի ժամանակագրությունը կենտրոնական է եղել Հնդկաստանի վաղ պատմությունում։ Աճող քաղաքային հարստության շրջանում երկու կրոնները պահպանում էին հրաժարումը որպես իդեալ, և երկուսն էլ հաստատում էին երկարաժամկետ վանական ավանդույթներ։ Քաղաքականապես մ.թ.ա. 3-րդ դարում Մագադհայի թագավորությունը Մաուրյաների պետություն դառնալու նպատակով բռնակցել կամ կրճատել է այլ պետություններ։ Մի անգամ ենթադրվում էր, որ կայսրությունը վերահսկում էր ենթամայրցամաքի մեծ մասը՝ բացառությամբ ծայր-հարավային մասի։ Սակայն այժմ ենթադրվում է, որ նրա հիմնական շրջանները բաժանվել են մեծ ինքնավար շրջաններով։
Մաուրյաների թագավորները հայտնի են ինչպես կայսրության կառուցման և հասարակական կյանքի վճռական կառավարման, այնպես էլ Աշոկայի՝ ռազմամոլությունից հրաժարվելու և բուդդայական Դհարմայի հեռահար քարոզչության համար։ Թամիլերենի Սանգմյան գրականությունը ցույց է տալիս, որ մ.թ.ա. 200 թվականի և մ.թ. 200 թվականի միջև Հարավային թերակղզին կառավարվել է Չերա, Չոլա և Պանդյան դինաստիաների կողմից, որոնք առևտրով էին զբաղվում Հռոմեական կայսրության և Արևմտյան և Հարավարևելյան Ասիայի հետ։ Հյուսիսային Հնդկաստանում հինդուիզմը ընտանիքում նահապետական վերահսկողություն է պնդել, ինչը հանգեցրել է կանանց հնազանդության աճին։
4-րդ և 5-րդ դարերում Գուպտա կայսրությունը Գանգեսի մեծ հարթավայրում ստեղծել է կառավարման և հարկման բարդ համակարգ, որը ավելի ուշ կազմավորված հնդկական թագավորությունների համար օրինակ է դարձել։ Գուպտա կայսրության տիրապետության շրջանում նորացված հինդուիզմը, որը հիմնված էր նվիրվածության, այլ ոչ թե ծիսական կառավարման վրա, սկսել էր ինքնահաստատվել։ Այս թարմացումը արտացոլվել է քանդակի և ճարտարապետության ծաղկման մեջ, որոնք քաղաքական ընտրախավի մեջ հովանավորներ էին գտել։ Այս շրջանում նաև ծաղկում են ապրել դասական սանսկրիտ գրականությունը, հնդկական գիտությունը, աստղագիտությունը, բժշկությունը և մաթեմատիկան։
Միջնադարյան Հնդկաստան (6դ-13դ)
Հնդկական վաղ միջնադարյան դարաշրջանը, որն ընգրկում է 600-1200 թվականները, սահմանվում է տարածաշրջանային թագավորություններով և մշակութային բազմազանությամբ։ Կաննաուջի Հարշան, որը մ.թ. 606 թվականից մինչև 647 թվականը կառավարում էր Ինդոս-Գանգեսյան հարթավայրի մեծ մասը, փորձելով իր տարածքներն ընդլայնել դեպի հարավ, պարտություն է կրել Դեքանի կառավարիչ Չալուկյայից։ Նրա ժառանգորդը, փորձելով ընդլյանել տարածքները դեպի արևելք, պարտություն է կրել Բենգալիայի Պալայի թագավորի կողմից։ Չալուկյաները, փորձելով իրենց տարածքն ընդլայնել դեպի հարավ, պարտություն են կրել հեռավոր հարավից եկած Պալավանի նկատմամբ, որոնց ավելի հարավից իրենց հերթին դիմակայում էին Պանդիաները և Չոլաները։ Այս ժամանակաշրջանի ոչ մի կառավարիչ չի կարողացել ստեղծել կայսրություն և հետևողականորեն վերահսկել իր հիմնական տարածաշրջանից դուրս գտնվող հողերը։
Այս ընթացքի հովվական ժողովուրդները, որոնց հողերը մաքրվել էին աճող գյուղատնտեսական տնտեսության համար տեղ ազատելուց համար, ընդգրկվել էին կաստային հասարկության մեջ որպես նոր ոչ ավանդական իշխող դասեր։ Կաստային համակարգը, հետևաբար, սկսել էր տարածաշրջանային տարբերությունները դրսևորել։ 6-րդ և 7-րդ դարերում առաջին կրոնական օրհներգերը ստեղծվել են թամիլերենով։ Դրանք ընդօրինակվում էին ամբողջ Հնդկաստանում, ինչը հանգեցրել է հինդուիզմի վերածննդին և ենթամայրցամաքի բոլոր ժամանակակից լեզուների զարգացման։ Հնդկական թագավորական իշխանությունը, մեծ և փոքր, և տաճարները, որոնք հովանավորվում էին նրանց կողմից, մայրքաղաքներ էին ներգրավում մեծ թվով քաղաքացիներ, որոնք նույնպես դարձել էին տնտեսական կենտրոններ։ Տարբեր չափսերի տաճարային քաղաքները սկսել էին հայտնվել ամենուր, քանի որ Հնդկաստանը ենթարկվել էր այլ ուրբանիզացիայի։
8-րդ և 9-րդ դարերում դրա հետևանքները զգալի էին Հարավարևելյան Ասիայում, քանի որ Հարավային Հնդկաստանի մշակույթն ու քաղաքական համակարգերը արտահանվել էին այն հողերը, որոնք դարձել են ժամանակակից Մյանմարի, Թայլանդի, Լաոսի, Կամբոջայի, Վիետնամի, Ֆիլիպինների, Մալայզիայի և Ճավայի մասը։ Հնդկական վաճառականները, գիտնականները և երբեմն բանակները ներգրավված էին այս փոխանցման մեջ։ Հարավարևելյան ասիացիներն իրենց վրա էին վերցրել նախաձեռնությունը՝ շնորհիվ իրենց լեզուներով հնդկական սեմինարիաների, բազմաթիվ այցելությունների և բուդդայական և հինդուիստական տեքստերի թարգմանության։
10-րդ դարից հետո Կենտրոնական Ասիայի իսլամադավան երկրների քոչվոր տոհերը, օգտագործելով արագ ձիերից կազմված հեծելազորը և հավաքելով մեծ բանակներ, որոնք միավորված էին էթնիկ պատկանելությամբ և կրոնով, բազմիցս գրավել են Հարավային Ասիայի հյուսիսարևմտյան հարթավայրերը, ինչը 1206 թվականին հանգեցրել է Դելիի իսլամական սուլթանության ստեղծմանը։ Սուլթանությունը պետք է վերահսկեր Հյուսիսային Հնդկաստանի մեծ մասը և Հարավային Հնդկաստանում շատ հարձակումներ իրականացներ։ Չնայած սկզբնապես սուլթանությունը կործանարար էր հնդկական վերնախավի համար, այն հիմնականում իր ոչ մուսուլման բնակչությանը թողել է իր սեփական օրենքներին և սովորույթներին ենթակա։
13-րդ դարում բազմիցս ետ մղելով մոնղոլական ռազմանավերի հարձակումները՝ սուլթանությունը Հնդկաստանին փրկել է ավերածությունից, որը այցելել էր Արևմտյան և Կենտրոնական Ասիա՝ հիմք դնելով մայրցամաքում այդ տարածաշրջանի վազող զինվորների, գիտնականների, միստիկների, առևտրականներ, արվեստագետների և արհեստավորների բազմադարյա արտագաղթը, դրանով իսկ հյուսիսում ստեղծելով սինկրետական հնդկա-իսլամական մշակույթը։ Սուլթանության արշավանքը և Հարավային Հնդկաստանի տարածաշրջանային թագավորությունների թուլացումը ճանապարհ եմ հարթել տեղի Վիջայանագարի կայսրության առաջացման համար։ Ընդունելով շիվայիստների ուժեղ ավանդույթը և հենվելով սուլթանության ռազմական տեխնոլոգիաների վրա՝ կայսրությունը սկսել է վերահսկել Հնդկաստանի թերակղզու մեծ մասը, որը երկար ժամանակ պետք է ազդեր Հարավային Հնդկաստանի հասարակության վրա։
Վաղ ժամանակակից Հնդկաստան (16դ-19դ)
16-րդ դարի սկզբին հյուսիսային Հնդկաստանը, որն այդ ժամանակ հիմնականում գտնվում էր մուսուլմանների իշխանության ներքո, կրկին ընկել է Կենտրոնական Ասիայի զինվորների նոր սերնդի գերազանց շարժունակության և կրակային հզորության առջև։ Արդյունքում Մեծ մողոլների կայսրությունը արմատախիլ չէր արել տեղական հասարակությունները, որոնց այն ղեկավարում էր։ Դրա փոխարեն կայսրությունը հավասարակշռում և խաղաղեցնում էր նրանց բազմազան և ներառական իշխող վերնախաղերի կողմից վարչական նոր գործունեության միջոցով՝ հանգեցնելով ավելի համակարգված, կենտրոնացված և միատեսակ կառավարման։ Հրաժարվելով ցեղային կապերից և իսլամական ինքնությունից, հատկապես Աքբարի օրոք՝ Մեծ մողոլներն իրենց հսկայական թագավորությունները միավորել են գրեթե աստվածային կարգավիճակ ունեցող կայսրին հավատարմության միջոցով, որն արտահայտված էր պարսկական մշակույթի միջոցով։
Մեծ մողոլների պետության տնտեսական քաղաքականությունը, որն իր եկամուտների մեծ մասը ստանում էր գյուղատնտեսության միջոցով, և որը սահմանում էր հարկերի վճարումը լավ կարգավորվող արծաթե արժույթով, ստիպում էր գյուղացիներին և արհեստավորներին դուրս գալ ավելի մեծ շուկաներ։ Հարաբերական աշխարհը, որն աջակցում էր կայսրությանը 17-րդ դարի մեծ մասում, Հնդկաստանի տնտեսական աճի գործոնն էր, ինչը հանգեցրել էր գեղանկարչության, գրական ձևերի, տեքստիլի և ճարտարապետության ավելի մեծ հովանավորությանը։
Հյուսիսային և Արևմտյան Հնդկաստանի հարակից սոցիալական խմբերը, ինչպիսիք են մարատհները, ռաջպուտները և սիկհերը, Մեծ մողոլների կառավարման ժամանակ կրկին ձեռք էին բերել ռազմական և կառավարման հավակնություններ, ինչը համագործակցության կամ դժբախտությունների շնորհիվ նրանց տվել է ինչպես ճանաչում, այնպես էլ ռազմական փորձ։ Մեծ մողոլների օրոք առևտրի ընդլայնումը հանգեցրել է հարավային և արևելյան Հնդկաստանի ափի երկայնքով նոր հնդկական առևտրային և քաղաքական վերնախավերի առաջացման։ Կայրության փլուզումից հետո այդ վերնախավերից շատերը կարողացել էին փնտրել և վերահսկել իրենց սեփական գործերը։
18-րդ դարի սկզբին, երբ առևտրային և քաղաքական տիրապետությունների միջև սահմանները գնալով ավելի լղոզված էին դառնում, մի շարք եվրոպական առևտրային ընկերություններ, որոնց թվում էր նաև անգլիական Արևելահնդկական ընկերությունը, ստեղծել են ափամերձ ուղեկալներ։ Ծովերի, մեծ ռեսուրսների նկատմամբ Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության վերահսկուղությունը, ավելի կատարյալ ռազմական ուսուցումը և տեխնոլոգիաները հանգեցրել են նրան, որ այն ավելի էր լարում իր ռազմական ուժերը և գրավիչ դարձնում հնդկական վերնախավի մի մասի համար։ Այդ գործոնները վճռորոշ դեր են խաղացել՝ թույլ տալով ընկերությանը մինչև 1765 թվականը վերահսկողություն հաստատել Բենգալյան տարածաշրջանի նկատմամբ և երկրորդ պլան մղել այլ եվրոպական ընկերություններին։
Բենգալիայի հարստություններին հետագա հասանելիությունը և նրա բանակի ուժի և թվաքանակի հետագա ավելացումն ընկերությանը թույլ են տվել 1820-ական թվականներին անեքսիայի ենթարկել կամ իրեն ենթարկել Հնդկաստանի տարածքի մեծ մասը։ Հնդկաստանն այն ժամանակ այլևս արդյունաբերական ապրանքներ չէր արտահանում, ինչպես երկար ժամանակ էր, այլ Բրիտանական կայսրությանը հումք էր մատակարարում։ Շատ պատմաբաններ դա համարում են Հնդկաստանի գաղութացման ժամակաշրջանի սկիզբը։ Այդ ժամանակ, երբ նրա տնտեսական հզորությունը լրջորեն սահմանափակված էր բրիտանական խորհրդարանի կողմից և վերածվել էր բրիտանական վարչակազմի զենքի, ընկերությունը սկսել էր գիտակցաբար դուրս գալ ոչ տնտեսական ասպարեզներ, ինչպիսիք են կրթությունը, սոցիալական բարեփոխումները և մշակույթը։
Ժամանակակից Հնդկաստան (կես 18դ-վերջ 20դ)
Պատմաբանները կարծում են, որ Հնդկաստանի ժամանակակից դարաշրջանը սկսվել է 1848 և 1885 թվականների միջև։ 1848 թվականին Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության գեներալ-նահանգապետի պաշտոնում Լորդ Դալհուզիի նշանակումը նախադրյալներ էր ստեղծել ժամանակակից պետությանը անհրաժեշտ փոփոխությունների համար։ Դրանք ներառում էին ինքնիշխանության միավորումն ու տարանջատումը, բնակչության հանդեպ վերահսկողությունը և քաղաքացիների կրթությունը։ Տեխնոլոգիական փոփոխությունները, ինչպես նաև երկաթուղիների, ջրանցքների և հեռագրությունները, կատարվել էին էին Եվրոպա նրանց մուտքից անմիջապես հետո։
Սակայն ընկերության հանդեպ դժգոհությունը նույնպես աճել է այդ ընթացքում և առաջացրել 1957 թվականի հնդկական ապստամբությունը։ Տարբեր վրդովմունքներով և պատկերացումներով սնվող, ներառյալ բրիտանական ոճով ագրեսիվ սոցիալական բարեփոխումները, խիստ հողային հարկերը և ժողովրդի հանդեպ որոշ հարուստ հողատերերի և արքայազների դաժան վերաբերմունքը, ապստամբությունը ցնցել է Հյուսիսային և Կենտրոնական Հնդկաստանի շատ շրջաններ և խարխլել ընկերության կառավարման հիմքերը։
Թեև ապստամբությունը ճնշվել է 1858 թվականին, այն հանգեցրել է Արևելահնդկական ընկերության լուծարմանը և բրիտանական կառավարության կողմից Հնդկաստանի անմիջական կառավարմանը։ Հռչակելով ունիտար պետություն և աստիճանական, բայց սահմանափակ բրիտանական խորհրդարանական համակարգը, նոր կառավարիչները նաև պաշտպանել են արքայազններին և հողատերերին, որպես ապագա անկարգություններից ֆեոդալական երաշխիք։ Հետագա տասնամյակների ընթացքում հասարակական կյանքը աստիճանաբար զարգացել է ամբողջ Հնդկաստանում, ինչը, ի վերջո, հանգեցրել է 1885 թվականին Հնդկական ազգային կոնգրեսի ստեղծման։
19-րդ դարի երկրորդ կեսին տեխնոլոգիաների արագ աճը և գյուղատնտեսության առևտրայնացումը նշանավորվել են տնտեսական անկումներով, շատ մանր ֆերմերներ կախվածության մեջ էին հեռավոր շուկաների քմահաճույքներից։ Գրանցվում էր մեծածավալ հացադուլների թվի աճ, և չնայած հնդկական հարկատուների կողմից իրականացվող ինֆրակառուցվածքի զարգացման ռիսկերին, արդյունաբերության մեջ հնդիկների համար քիչ աշխատատեղեր են ստեղծվել։ Դրան կային նաև լավ հետևանքներ՝ առևտրային ցանքսեր, հատկապես նորաստեղծ Փանջաբում, որոնք հանգեցրել են ներքին սպառման սննդամթերքի արտադրության աճի։ Երկաթուղային ցանցն օգնություն է ցուցաբերել կարիքավորներին՝ նվազեցնելով բեռնափոխադրումների ծախսերը, և օգնել հնդկական զարգացող արդյունաբերությանը։
Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, որին մասնակցել էին մոտ մեկ միլիոն հնդիկ, նոր շրջան է սկսվել։ Այն նշանավորվել է բրիտանական բարեփոխումներով, բայց նաև ռեպրեսիվ օրենսդրությամբ, ինքնակառավարմանն ուղղված հնդկական կոչերով և համագործակցությունից հրաժարվելու համար ոչ բռնի շարժման սկսմամբ, որի առաջնորդն ու անփոփոխ խորհրդանիշը դարձել էր Մահաթմա Գանդին։ 1930-ական թվականների ընթացքում բրիտանական օրենսդրական բարեփոխումը դանդաղ է իրականացվել, և Հնդկական ազգային կոնգրեսը հաղթանակ է տարել անցած ընտրություններում։ Հաջորդ տասնամյակը լի է եղել ճգնաժամերով՝ Հնդկաստանի մասնակցությունը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին, համագործակցությունից հրաժարվելու Կոնգրեսի վերջին հրումը և մուսուլմանների ազգայնականության աճը։ Այդ բոլոր ճգնաժամերը սահմանափակվել են 1947 թվականի ճգնաժամի գալուստով, բայց մեղմացվել Հնդկաստանի երկու պետությունների բաժանմամբ՝ Հնդկաստան և Պակիստան։
Հնդկաստանի՝ որպես անկախ պետության պատկերացման համար կենսական նշանակություն է ունեցել նրա սահմանադրությունը։ Սահմանադրության մշակման աշխատանքներն ավարտվել են 1950 թվականին, որը հաստատել է աշխարհիկ և ժողովրդավարական հանրապետություն։ Այն ժողովրդավարություն է պահպանել քաղաքացիական ազատությունների, ակտիվ Գերագույն դատարանի և զգալի չափով անկախ մամուլի հետ4։ Տնտեսական ազատականացումը, որը սկսվել էր 1990-ական թվականներին, ստեղծել է քաղաքային խոշոր միջին խավ, Հնդկաստանը դարձրել է աշխարհի ամենաարագ աճող տնտեսություններից մեկը, և բարելավել նրա աշխարհաքաղաքական ազդեցությունը։ Հնդկական ֆիլմերը, երաժշտությունը և հոգևոր ուսմունքները մեծ դեր են խաղում համաշխարհային մշակույթի մեջ։ 1947 թվականին Ջամմու և Քաշմիրի տարածքային պատկանելիության հարցի պատճառով Հնդկաստանի և Պակիստանի միջև հակամարտություն է սկսվել, որը դարձել է չորս պատերազմների պառճառ։ Պակիստանա-հնդկական միջուկային մրցակցությունն իր գագաթանկաետին է հասել 1998 թվականին։ Հնդկաստանն այդ շրջանում սահմանային խնդիրներ է ունեցել նաև Չինաստանի հետ։
Casa Buonaparte – Նապոլեոնի տունը Նապոլեոնի վաղ մանկության մասին քիչ բան է հայտնի։ Մանկության տարիներին նա տառապում էր չոր հազից, որը կարող էր լինել տուբերկուլյոզի նոպան։ Ըստ նրա մոր և ավագ եղբոր՝ Ջոզեֆի, Նապոլեոնը շատ էր կարդում, հատկապես պատմական գրականություն։
Նա իր համար փոքրիկ սենյակ էր գտել տան երրորդ հարկում և հազվադեպ էր իջնում այնտեղից՝ բաց թողնելով ընտանեկան ճաշերը։ Հետագայում Նապոլեոնը հայտարարեց, որ առաջին անգամ կարդացել է Ռուսոյի «Նոր Էլոիզը» ինը տարեկանում:
Այնուամենայնիվ, նրա մանկության «Անհանգիստ» մականունը (իտալ. «Rabulione») այնքան էլ չի համապատասխանում թուլացած ինտրովերտի այս կերպարին։ Նապոլեոնի մայրենի լեզուն իտալերենի կորսիկական բարբառն էր։ Նա կարդալ և գրել իտալերեն սովորել է տարրական դպրոցում և չի սկսել սովորել ֆրանսերեն մինչև գրեթե տասը տարեկանը:
Ամբողջ կյանքում նա խոսում էր իտալական ուժեղ առոգանությամբ։ Ֆրանսիացիների հետ համագործակցության և Կորսիկայի նահանգապետ կոմս դը Մարբեֆի հովանավորության շնորհիվ Կառլո Բուոնապարտին հաջողվեց թագավորական կրթաթոշակներ ապահովել իր երկու ավագ որդիների՝ Ժոզեֆի և Նապոլեոնի համար։
1777 թվականին Կառլոն Կորսիկայի ազնվականությունից ընտրվել է Փարիզի պատգամավոր։ 1778 թվականի դեկտեմբերին, գնալով Վերսալ, նա իր հետ տարավ երկու որդիներին և եղբորը՝ Ֆեշին, որը կրթաթոշակ էր ստացել Էքսի սեմինարիայում։
Ժոզեֆը և Նապոլեոնը ժամանակավորապես տեղավորվեցին Աուտունի ռազմական լիցենզիա[fr]՝ հիմնականում ֆրանսերեն սովորելու նպատակով։ Նապոլեոնը երեք ամիս անցկացրեց լիցեյում, որի ընթացքում հայրը ապահովեց նրա տեղափոխությունը Բրիենի կուրսանտների դպրոց (արքայական կրթաթոշակ ստանալու համար անհրաժեշտ էր ներկայացնել իր ազնվական ծննդյան ապացույցը):
1779 թվականի մայիսին Նապոլեոնը ընդունվում է Բրիեն-լե-Շատոյի կադետական դպրոց (քոլեջ): Նապոլեոնը քոլեջում ընկերներ չուներ, քանի որ նա ոչ շատ հարուստ և ազնվական ընտանիքից էր, և բացի այդ, նա կորսիկացի էր՝ ընդգծված հայրենասիրությամբ հայրենի կղզու նկատմամբ և թշնամաբար տրամադրված ֆրանսիացիների նկատմամբ՝ որպես Կորսիկայի ստրկացնողներ:
Որոշ համադասարանցիների կողմից հալածանքները ստիպեցին նրան ետ քաշվել իր մեջ և ավելի շատ ժամանակ տրամադրել ընթերցանությանը: Կարդացել է Կոռնեյ, Ռասին և Վոլտեր, նրա սիրելի բանաստեղծը Օսյանն էր։
Նապոլեոնը հատկապես սիրում էր մաթեմատիկան և պատմությունը, նա հիացած էր հնությամբ և այնպիսի պատմական դեմքերով, ինչպիսիք են Ալեքսանդր Մակեդոնացին և Հուլիոս Կեսարը: Նապոլեոնը առանձնահատուկ հաջողությունների հասավ մաթեմատիկայի, պատմության և աշխարհագրության բնագավառներում. ընդհակառակը, նա թույլ էր լատիներենում և գերմաներենում։
Բացի այդ, նա բավականին շատ սխալներ է թույլ տվել գրելու մեջ, սակայն ընթերցանության սիրո շնորհիվ նրա ոճը շատ ավելի լավն է դարձել։ Որոշ ուսուցիչների հետ կոնֆլիկտը նրան նույնիսկ հանրաճանաչ դարձրեց հասակակիցների շրջանում, և աստիճանաբար նա դարձավ նրանց ոչ պաշտոնական առաջնորդը:
Դեռևս Բրիենում Նապոլեոնը որոշեց մասնագիտանալ հրետանու մեջ: Բանակի այս ճյուղում պահանջված էին նրա մաթեմատիկական տաղանդները, այստեղ կային կարիերայի ամենամեծ հնարավորությունները՝ անկախ ծագումից։ Ավարտական քննությունները հանձնելով՝ 1784 թվականի հոկտեմբերին Նապոլեոնն ընդունվում է Փարիզի ռազմական դպրոց։
Այնտեղ նա սովորել է մաթեմատիկա, բնական գիտություններ, ձիավարություն, ռազմական տեխնիկա, մարտավարություն, այդ թվում՝ Գիբերտի և Գրիբովալի պիոներական աշխատանքը։ Ինչպես նախկինում, նա ցնցեց ուսուցիչներին իր հիացմունքով Պաոլիի, Կորսիկայի, Ֆրանսիայի հանդեպ թշնամանքով։
Նա միայնակ էր, ընկերներ չուներ, բայց ուներ թշնամիներ։ Պիկո դե Պիկադիուն, որը նստած էր Նապոլեոնի և Պիկարդ դե Ֆելիպոյի միջև, փախավ իր նստատեղից, քանի որ նա բազմիցս հարվածներ էր ստացել նրանց գաղտնի մարտերում: Ընդհանուր առմամբ Նապոլեոնը Կորսիկայում չի եղել գրեթե ութ տարի։
Ֆրանսիայում սովորելը նրան դարձրեց ֆրանսիացի. նա փոքր տարիքում տեղափոխվեց այստեղ և երկար տարիներ անցկացրեց այստեղ, այդ ժամանակ ֆրանսիական մշակութային ազդեցությունը տարածվում էր մնացած Եվրոպայում, և ձևավորվող ֆրանսիական ինքնությունը շատ գրավիչ էր:
Առաջին կայսրություն
Ֆլորեալի 28-ին (1804թ. մայիսի 18) Սենատի (այսպես կոչված՝ 12-րդ տարվա Սենատի խորհրդատու) որոշմամբ ընդունվեց նոր սահմանադրություն, ըստ որի Նապոլեոնը հռչակվեց ֆրանսիացիների կայսր, բարձր պաշտոններ։ Ներկայացվեցին կայսրության բարձրաստիճան պաշտոնյաներ և մեծ սպաներ, այդ թվում՝ վերականգնվեց հեղափոխության տարիներին վերացված մարշալի կոչումը։
Նույն օրը նշանակվեցին վեց բարձրագույն բարձրաստիճան պաշտոնյաներից հինգը (Մեծ ընտրիչ (ընտրիչ), Կայսրության արքեպիսկոպոսը, արքգանձապետը, կոնստաբլը և մեծ ծովակալը: Բարձրագույն բարձրաստիճան պաշտոնյաները կազմեցին կայսերական մեծ խորհուրդ։
1804 թվականի մայիսի 19-ին տասնութ ժողովրդական գեներալներ նշանակվեցին Ֆրանսիայի մարշալներ, որոնցից չորսը համարվում էին պատվավոր, իսկ մյուսները՝ ակտիվ։ Նոյեմբերին սենատուս-խորհրդատուը վավերացվել է պլեբիսցիտի արդյունքներով։
Պլեբիսցիտի արդյունքներով և չնայած Պետական խորհրդի դիմադրությանը, որոշվեց վերակենդանացնել թագադրման ավանդույթը։ Նապոլեոնը, անշուշտ, ցանկանում էր, որ Պապը մասնակցեր արարողությանը: Վերջինս Նապոլեոնից պահանջել է ամուսնանալ Ժոզեֆինայի հետ եկեղեցական արարողության համաձայն։
Դեկտեմբերի 2-ի գիշերը կարդինալ Ֆեշը կատարեց հարսանեկան արարողությունը Թալեյրանի, Բերտիեի և Դուրոկի ներկայությամբ։ 1804 թվականի դեկտեմբերի 2-ին Պապի մասնակցությամբ Աստվածամոր տաճարում տեղի ունեցած շքեղ արարողության ժամանակ Նապոլեոնն իրեն թագադրեց ֆրանսիացիների կայսր, ապա թագը դրեց Ժոզեֆինայի վրա։
Ստենդալն իր օրագրում թագադրումն անվանել է «բոլոր շառլատանների ակնհայտ միություն»՝ «կրոն, որը պսակում է բռնակալության թագավորությունը, և այս ամենը հանուն մարդկանց բարօրության»։
Թագադրումը բացահայտեց մինչ այժմ թաքնված թշնամությունը Բոնապարտի ընտանիքների (Նապոլեոնի եղբայրների և քույրերի) և Բուհարնեների (Ժոզեֆինայի և նրա երեխաների) միջև: Նապոլեոնի քույրերը չէին ցանկանում տանել Ժոզեֆինայի գնացքը։ Տիկին մայրիկը ընդհանրապես հրաժարվեց թագադրմանը գալ։
Նապոլեոնը վիճաբանությունների ժամանակ բռնում էր կնոջ և որդեգրած երեխաների կողմը, բայց մեծահոգի էր մնում իր եղբայրների և քույրերի նկատմամբ (սակայն անընդհատ դժգոհություն հայտնելով նրանցից և այն, որ նրանք չեն արդարացնում իր հույսերը)։
Նապոլեոնի և նրա եղբայրների միջև մեկ այլ գայթակղություն էր այն հարցը, թե ով պետք է լինի Իտալիայի թագավորը և ով պետք է ժառանգի կայսերական իշխանությունը Ֆրանսիայում: Նրանց վեճերի արդյունքը եղել է որոշումը, ըստ որի Նապոլեոնը ստացել է երկու թագերը, իսկ նրա մահվան դեպքում թագերը բաժանվել են հարազատների միջև։
1805 թվականի մարտի 17-ին Իտալիայի «դուստր» հանրապետությունից ստեղծվեց Իտալիայի թագավորությունը, որի նախագահն էր Նապոլեոնը։ Նորաստեղծ թագավորությունում Նապոլեոնը ստացավ թագավորի տիտղոս, իսկ խորթ որդին՝ Եվգենի դը Բոհարնեյը, փոխարքայի տիտղոս։
Նապոլեոնին երկաթե թագով թագադրելու որոշումը արջի ծառայություն մատուցեց ֆրանսիական դիվանագիտությանը, քանի որ այն թշնամանք առաջացրեց Ավստրիայի կողմից և նպաստեց նրա միանալուն նոր ձևավորվող հակաֆրանսիական կոալիցիային: 1805 թվականի մայիսին Լիգուրիայի Հանրապետությունը դարձավ Ֆրանսիայի դեպարտամենտներից մեկը։
Կայսրության ճգնաժամը
Նապոլեոնի քաղաքականությունն իր գահակալության առաջին տարիներին վայելում էր բնակչության աջակցությունը՝ ոչ միայն տերերին, այլև աղքատներին (բանվորներ, ֆերմերային բանվորներ). բանակի մեջ։ Նապոլեոնը նման էր հայրենիքի փրկչի, պատերազմները ազգային վերելք էին առաջացնում, իսկ հաղթանակները՝ հպարտության զգացում:
Նապոլեոն Բոնապարտը հեղափոխության մարդ էր, և նրա շուրջը գտնվող մարշալները, փայլուն ռազմական առաջնորդները, երբեմն գալիս էին հենց հատակից: Բայց աստիճանաբար ժողովուրդը սկսեց հոգնել պատերազմից, բանակ հավաքագրվելը սկսեց դժգոհություն առաջացնել։ 1810 թվականին կրկին բռնկվեց տնտեսական ճգնաժամը, որը դադարեց մինչև 1815 թվականը։
Պատերազմները Եվրոպայի ընդարձակ տարածքներում կորցրին իրենց իմաստը, դրանց արժեքը սկսեց զայրացնել բուրժուազիային: Նապոլեոնի ստեղծած նոր ազնվականությունը չդարձավ նրա գահի հենարանը։
Թվում էր, թե ոչինչ չէր սպառնում Ֆրանսիայի անվտանգությանը, և դինաստիայի շահերն ամրապնդելու և ապահովելու կայսրի ցանկությունն ավելի ու ավելի կարևոր դեր էր խաղում արտաքին քաղաքականության մեջ՝ կանխելով նրա մահվան դեպքում ինչպես անարխիան, այնպես էլ Բուրբոնների վերականգնումը։
Հանուն տոհմական շահերի 1810 թվականի հունվարի 12-ին Նապոլեոնը բաժանվեց Ժոզեֆինայից, որից երեխա չուներ, և Ալեքսանդր I-ին խնդրեց իր կրտսեր քրոջ՝ 15-ամյա մեծ դքսուհի Աննա Պավլովնայի ձեռքը։
Կանխատեսելով մերժումը, նա նույնպես մոտեցավ Ֆրանց I-ին ամուսնության առաջարկով իր դստերը՝ ավստրիական արքայադուստր Մարի Լուիզային, ում հետ Նապոլեոնն ամուսնացավ 1810 թվականի ապրիլի 1-ին։
1811 թվականի մարտի 20-ին նրանք ունեցան որդի՝ Նապոլեոն II; Քանի որ Մարի Լուիզը ֆրանսիական թագուհի Մարիա Անտուանետի մեծ զարմուհին էր, նրա որդին պաշտոնական իրավունք ուներ ֆրանսիական գահը վերցնելու, բայց կայսրի ավստրիական ամուսնությունը Ֆրանսիայում չափազանց անպարկեշտ էր:
1808 թվականի փետրվարին ֆրանսիական զորքերը գրավեցին Հռոմը։ 1809 թվականի մայիսի 17-ի հրամանագրով Նապոլեոնը հռչակեց պապական ունեցվածքը միացված Ֆրանսիական կայսրությանը և վերացրեց Պապի իշխանությունը։ Ի պատասխան Պիոս VII-րդ պապը վտարեց «Սբ. Պետրոս» եկեղեցուց։
Պապական ցուլը մեխվել է Հռոմի չորս գլխավոր եկեղեցիների դռներին և ուղարկել պապական արքունիքում գտնվող օտար տերությունների բոլոր դեսպաններին: Նապոլեոնը հրամայեց ձերբակալել Պապին և նրան գերի պահել մինչև 1814 թվականի հունվարը։
1809 թվականի հուլիսի 5-ին ֆրանսիական ռազմական իշխանությունները նրան տարան Սավոնա, իսկ հետո Փարիզի մոտ գտնվող Ֆոնտենբլո։ Նապոլեոնի հեռացումը եկեղեցուց բացասաբար է ազդել նրա կառավարության հեղինակության վրա, հատկապես ավանդական կաթոլիկ երկրներում։
Մայրցամաքային շրջափակումը, թեև վնաս էր Մեծ Բրիտանիային, բայց չէր կարող հանգեցնել նրա նկատմամբ հաղթանակի։ 1810 թվականի հունիսի 3-ին Նապոլեոնը պաշտոնանկ արեց Ֆուշին խաղաղության շուրջ բրիտանացիների հետ գաղտնի բանակցությունների համար, որոնք նա իբր վարում էր կայսրի անունից։
Առաջին կայսրության դաշնակիցներն ու վասալները, ովքեր իրենց շահերին հակառակ ընդունում էին մայրցամաքային շրջափակումը, չէին ձգտում խստորեն պահպանել այն, նրանց և Ֆրանսիայի միջև լարվածությունը աճեց:
Նույն թվականի հուլիսի 3-ին Նապոլեոնը իր եղբորը՝ Լուիին զրկեց հոլանդական թագից՝ մայրցամաքային շրջափակման և հավաքագրման պահանջներին չհամապատասխանելու համար, Հոլանդիան միացվեց Ֆրանսիային։
Ընդունելով, որ մայրցամաքային համակարգը թույլ չի տալիս հասնել առաջադրված նպատակներին, կայսրը չհրաժարվեց դրանից, այլ մտցրեց այսպես կոչված «նոր համակարգը», որի համաձայն Մեծ Բրիտանիայի հետ առևտրի համար տրվում էին հատուկ լիցենզիաներ, և ֆրանսիական ձեռնարկությունները առավելություն ունեին.
լիցենզիաներ ստանալը. Այս միջոցն էլ ավելի մեծ թշնամանք առաջացրեց մայրցամաքային բուրժուազիայի մեջ։ Ֆրանսիայի ու Ռուսաստանի հակասությունները գնալով ավելի ակնհայտ էին դառնում։ Գերմանիայում ծավալվում էին հայրենասիրական շարժումները, իսկ Իսպանիայում պարտիզան չմարեց։
Արշավ դեպի Ռուսաստան և կայսրության փլուզում
Խզելով հարաբերությունները Ալեքսանդր I-ի հետ՝ Նապոլեոնը որոշեց պատերազմել Ռուսաստանի հետ։ Եվրոպայի տարբեր երկրներից Մեծ բանակում հավաքված 450 հազար զինվորներ հատեցին ռուսական սահմանը 1812 թվականի հունիսին; նրանց հակադրվել է 193 հազար զինվոր ռուսական երկու արևմտյան բանակներում։
Նապոլեոնը փորձեց ընդհանուր ճակատամարտ պարտադրել ռուսական զորքերին. Խուսափելով գերադաս թշնամուց և փորձելով միավորվել՝ ռուսական երկու բանակները նահանջեցին ներս՝ իրենց հետևում թողնելով ավերված տարածքներ։
Մեծ բանակը տառապում էր սովից, շոգից, ցեխից, գերբնակեցումից և նրանց պատճառած հիվանդություններից. հուլիսի կեսերին ամբողջ ջոկատները լքեցին դրանից։ Միավորվելով Սմոլենսկի մոտ՝ ռուսական զորքերը փորձեցին պաշտպանել քաղաքը, բայց ապարդյուն. Օգոստոսի 18-ին նրանք ստիպված էին վերսկսել իրենց նահանջը դեպի Մոսկվա։
Միացյալ ռուսական բանակը գլխավորում էր Մ.Ի.Կուտուզովը։ Սեպտեմբերի 7-ին Մոսկվայի դիմաց Բորոդինո գյուղի մոտ ռուսական զորքերի տված ընդհանուր ճակատամարտը Նապոլեոնին վճռական հաղթանակ չբերեց։ Ռուսական զորքերը կրկին ստիպված են եղել նահանջել։ Սեպտեմբերի 14-ին Մեծ բանակը մտավ Մոսկվա։
Հրդեհը, որն անմիջապես հետո տարածվեց, ոչնչացրեց քաղաքի մեծ մասը։ Ակնկալելով Ալեքսանդրի հետ հաշտության կնքման վրա՝ Նապոլեոնը անհարկի երկար մնաց Մոսկվայում. վերջապես հոկտեմբերի 19-ին նա քաղաքից հեռացավ հարավ-արևմտյան ուղղությամբ։
Հոկտեմբերի 24-ին Մալոյարոսլավեցում չկարողանալով հաղթահարել ռուսական բանակի պաշտպանությունը, Մեծ բանակը ստիպված եղավ նահանջել առանց այն էլ ավերված տարածքով Սմոլենսկի ուղղությամբ: Ռուսական բանակը հետևել է զուգահեռ երթին՝ հակառակորդին վնաս պատճառելով ինչպես մարտերում, այնպես էլ պարտիզանական գործողություններում։
Սովից տառապելով՝ Մեծ բանակի զինվորները վերածվեցին ավազակների և բռնաբարողների. զայրացած ժողովուրդը պատասխանեց ոչ պակաս դաժանությամբ՝ ողջ-ողջ թաղելով բռնված կողոպտիչներին: Նոյեմբերի կեսերին Նապոլեոնը մտավ Սմոլենսկ և այստեղ սննդի պաշար չգտավ։ Այդ կապակցությամբ նա ստիպված է եղել ավելի նահանջել դեպի ռուսական սահման։
Նոյեմբերի 27-28-ը Բերեզինան անցնելիս մեծ դժվարությամբ կարողացավ խուսափել լիակատար պարտությունից։ Նապոլեոնի հսկա բազմատոհմ բանակը նախկին հեղափոխական ոգին չկրեց, իր հայրենիքից հեռու Ռուսաստանի դաշտերում, արագ հալվեց։
Փարիզում հեղաշրջման փորձի մասին լուր ստանալով և նոր զորքեր հավաքելու ցանկությունից հետո Նապոլեոնը դեկտեմբերի 5-ին մեկնեց Փարիզ։ Իր վերջին տեղեկագրում նա ընդունեց աղետը, բայց դա վերագրեց բացառապես ռուսական ձմռան խստությամբ, թեև ձմեռային եղանակը հայտնվեց միայն Նապոլեոնի արշավի հենց վերջում:
Մեծ բանակի կենտրոնական մասի կազմում գտնվող 450 հազարից Ռուսաստանից վերադարձել է ընդամենը 25 հազար զինվոր։ Նապոլեոնը կորցրեց գրեթե բոլոր ձիերը Ռուսաստանում. նա երբեք չի կարողացել փոխհատուցել այս կորուստը:
Ռուսական արշավում կրած պարտությունը վերջ դրեց Բոնապարտի անպարտելիության լեգենդին։ Չնայած ռուսական բանակի հոգնածությանը և ռուս զինվորականների՝ պատերազմը Ռուսաստանի սահմաններից դուրս շարունակելու պատրաստակամությանը, Ալեքսանդր I-ը որոշեց մարտերը տեղափոխել Գերմանիայի տարածք։
Պրուսիան միացավ հականապոլեոնյան նոր կոալիցիային։ Մի քանի ամսում Նապոլեոնը հավաքեց երիտասարդների և ծերերի 300 հազարանոց նոր բանակ և վարժեցրեց դեպի Գերմանիա երթին:
1813 թվականի մայիսին Լյուցենի և Բաուտցենի ճակատամարտերում Նապոլեոնին հաջողվեց հաղթել դաշնակիցներին՝ չնայած հեծելազորի բացակայությանը։ Հունիսի 4-ին կնքվեց զինադադար, Ավստրիան հանդես եկավ որպես միջնորդ պատերազմող կողմերի միջև։
Ավստրիայի արտաքին գործերի նախարար Մետերնիխը Դրեզդենում Նապոլեոնի հետ հանդիպման ժամանակ առաջարկեց հաշտություն կնքել Պրուսիայի վերականգնման, Լեհաստանի բաժանման Ռուսաստանի, Պրուսիայի և Ավստրիայի միջև և Իլլիիայի վերադարձի պայմաններով ավստրիացիներին. բայց Նապոլեոնը, իր իշխանության հիմքը համարելով ռազմական նվաճումները, հրաժարվեց։
Սուր ֆինանսական ճգնաժամ ապրելով և բրիտանական սուբսիդիաներով գայթակղվելով՝ օգոստոսի 10-ին զինադադարի ավարտից հետո Ավստրիան միացավ վեցերորդ կոալիցիային։ Նույնն արեց Շվեդիան։ Տրախենբերգի պլանի համաձայն, դաշնակիցները ստեղծեցին երեք բանակ՝ Բերնադոտտի, Բլյուխերի և Շվարցենբերգի հրամանատարությամբ։
Նապոլեոնը նույնպես բաժանեց իր ուժերը. Դրեզդենի խոշոր ճակատամարտում Նապոլեոնը հաղթեց դաշնակիցներին. սակայն, նրա մարշալները, գործելով ինքնուրույն, մի շարք ցավալի պարտություններ կրեցին Կուլմում, Կացբախում, Գրոսբերենում և Դենևիցում:
Սպառնալի շրջապատի պայմաններում Նապոլեոնը 160000-անոց բանակով ընդհանուր ճակատամարտ տվեց Լայպցիգի մոտ 320 հազար հոգանոց ընդհանուր թվով ռուսական, ավստրիական, պրուսական և շվեդական զորքերին (1813 թ. հոկտեմբերի 16 – 19): Այս «Ազգերի ճակատամարտի» երրորդ օրը սաքսոնները Ռենիերի կորպուսից, իսկ հետո Վյուրտեմբերգի հեծելազորը անցան դաշնակիցների կողմը:
Ազգերի ճակատամարտում կրած պարտությունը հանգեցրեց Գերմանիայի և Հոլանդիայի անկմանը, Շվեյցարիայի Համադաշնության, Հռենոսի Համադաշնության և Իտալիայի թագավորության կազմալուծմանը։
Իսպանիայում, որտեղ ֆրանսիացիները պարտություն կրեցին, Նապոլեոնը ստիպված էր վերականգնել իսպանական Բուրբոնների իշխանությունը (1813 թվականի նոյեմբեր)։
Պատգամավորների աջակցությունը ստանալու համար 1813 թվականի դեկտեմբերին Նապոլեոնը հրավիրեց օրենսդիր կորպուսի ժողով, բայց պալատը լուծարեց այն բանից հետո, երբ այն ընդունեց անհավատարիմ որոշում։ 1813 թվականի վերջին դաշնակիցների բանակները անցան Հռենոսը, ներխուժեցին Բելգիա և շարժվեցին դեպի Փարիզ։
1814 թվականի հունվարի 23-ին Նապոլեոնը իր վերջին ընդունելությունն է տվել սպաներին Թյուիլերիում։ Հունվարի 25-ի լուսադեմին նա վերջին անգամ տեսել է որդուն, որից հետո գնացել է զորքեր։ Դաշնակից Նապոլեոնի 250000-րդ բանակը կարող էր դիմակայել միայն 80000 նորակոչիկների:
Մի շարք մարտերում նա հաղթանակներ տարավ դաշնակիցների առանձին կազմավորումների նկատմամբ։ Սակայն 1814 թվականի մարտի 31-ին ռուսական ցար Ալեքսանդր I-ի և Պրուսիայի թագավորի գլխավորած կոալիցիոն զորքերը մտան Փարիզ։
Ռուսլան Հովսեփյան, 